Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Ενετούς, το 1211, ήλθαν στο νησί πολλές αριστοκρατικές οικογένειες από τη Βενετία και ανέλαβαν καίριες θέσεις στα διοικητικά πράγματα.
Πολλοί απ’ αυτούς, με την πάροδο των χρόνων, εξελληνίστηκαν και περισσότερο όσοι έμεναν στην ύπαιθρο.
Τα επώνυμα τους σιγά σιγά έφθασαν και στους Κρητικούς μέσα από μικτούς γάμους, από αναγνώριση νόθων παιδιών ή υιοθετημένων από ευγενείς που, λόγω πτωχεύσεως, έχασαν τους τίτλους ευγενείας τους. Δεν αποκλείεται τέλος πανωνύμια των Ενετών να δόθηκαν σε Κρητικούς για σκωπτικούς λόγους.
Το πώς διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας κρητικά επώνυμα με ενετικές ρίζες καταγράφει στο βιβλίο της με τίτλο: “Κρητικά Επώνυμα Ενετικής Προελεύσεως” η καθηγήτρια φιλολογίας Χρυσούλα Τσικριτσή – Κασιανάκη.
Στο βιβλίο αυτό διαβάζουμε πως ο Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης στην έκθεση του προς τη Γερουσία αναφέρει πως «Οι ευγενείς Βενετοί αναμίχθηκαν και συγχωνεύθηκαν με τους ιθαγενείς Έλληνες με μικτούς γάμους, που παρά της απαγορευτικές διατάξεις του Δόγη και αφορισμούς του Πάπα, δεν έπαυαν να συνάπτονται μεταξύ Βενετών αποίκων και ιθαγενών Ελλήνων, ευγενών και μη».
Ο ιστορικός Στέφανος Ξανθουδίδης, από την πλευρά του υπογραμμίζει ότι «από τη βάπτιση και στεφάνωση Κρητών από τιμαριούχους, εδίδοντο βενετικά βαπτιστικά ονόματα και από αναδόχους που δεν ήταν Βενετοί, για να κολακέψουν κάποιον άρχοντα, είτε γιατί οι γονείς τα πρότειναν λόγω θαυμασμού προς το πρόσωπο κάποιου Ενετού».
Ο Γ. Πλουμίδης προσθέτει πως μεταξύ των πληθυσμών και Ενετών στρατιωτών είχαν αναπτυχθεί στενές φιλικές και συγγενικές σχέσεις, αφού αρκετοί είχαν νυμφευθεί γυναίκες του τόπου.
Οι μικτοί γάμοι επί Ενετοκρατίας ήταν αθέμιτοι και απαγορεύονταν όμως ύστερα από τη συνθήκη του Καλλέργη (1299) επιτράπηκαν.
Μάλιστα οι Ενετοί ιστορικοί θέλοντας να δικαιολογήσουν την αφομοίωση ακόμα και των ευγενών Βενετών με τους Κρητικούς γράφουν ότι «έχομε τα ίδια ονόματα, γιατί οι Βενετοί όταν βάπτιζαν τέκνα Κρητικών έδιναν το δικό τους όνομα».
Ο Γενικός Προβλεπτής Ciacomo Foscarini σε έκθεση του είχε υποστηρίξει σχετικά: «Από τους ευγενείς Βενετούς, πολλοί είναι, που δεν έχουν ανάμνηση της ευγενικής καταγωγής τους και πάρα πολλοί τόσο φτωχοί… εργάζονται με τα χέρια τους στις γεωργικές δουλειές και δεν διατηρούν τίποτε άλλο παρά το επίθετο και λίγο φέουδο, που τους έμεινε ύστερα από το μοίρασμα και το ξαναμοίρασμα. Έχουν χάσει εντελώς τη γνώση της Ιταλικής γλώσσας. Και επειδή δεν υπάρχει δυνατότητα σε κανένα χωριό του νησιού να λειτουργούνται κατά το λατινικό δόγμα, είναι αναγκασμένοι να μένουν στο χωριό, να παρακολουθούν καμιά φτωχή θεία λειτουργία στις ορθόδοξες εκκλησίες, να βαφτίζουν τα παιδιά, να παντρεύονται και να θάβουν τους νεκρούς σύμφωνα με το ορθόδοξο δόγμα και τα ελληνικά έθιμα…
Οικογένειες τέλεια ελληνικές, οι οποίες δεν πιστεύω πως μπορούν να υπόσχονται περισσότερα από ό, τι θα μπορούσαν να προσφέρουν οι Έλληνες».
Ο πρώην αγρονόμος Μανόλης Δακανάλης ξεχώρισε από τον κατάλογο ονομάτων με ενετικές ρίζες, που επικράτησαν ως τις μέρες μας.
Εμείς ξεχωρίσαμε αυτά τα οποία συναντάμε στην Επαρχία Κισάμου, τα οποία και σας παραθέτουμε παρακάτω. Ωστόσο τα ίδια επώνυμα βρίσκουμε σχεδόν σε όλη την Κρήτη, όπου η ενετική παρουσία ήταν έντονη.
Αλεβιζάκης, Αλιγιζάκης: Βενετικό Aloiso, Aloisi και από βαπτιστικό Αλοΐζος και Αλεβιζάκης, Αλιγιζάκης. Αλοΐζε Ντεπιέρο σε έγγραφο του 1560 και Αλοΐζε Ντε Φραντσέσκι νοδάρος 1581.
Bακάκης: Ιταλικό επώνυμο Vacca, Vacaro. Vaccarella και βενετικά Vaccher ή Vacguer.
Βιολάκης: Και σημερινό Βενετικό επώνυμο Viola, Violato, Violetta, βαπτιστικό Viola, Viole, Octavianys Valerio σε έγγραφο του 1454. Paulus Violato έγγραφο του 1301.
Βολακάκης, Μπουλάκης: Οι Βόλο είναι αρχοντική οικογένεια με δικό της έμβλημα. Doninus Geotgius Volo, Grensis Purilluς στο πανεπιστήμιο της Padoba το 1661, 1662. Νικόλαος Βολίν από αριστοκρατική οικογένεια της Κρήτης το 1669 πρόσφυγας στη Ζάκυνθο.
Γιακουμάκης, Κουμής: Σημερινό βενετικό Giacomi, Giacomini, Giacomazzo και Ιταλικό από βαφτιστικό Giakomo, βενετικό Jacomo Γιακουμής – Κουμής – Jacobus. Γιακουμής πρόσωπο στην κωμωδία «Κουτζούρμπος». Jacobina Cisi 1279. Βαφτιστικό Jacobus, Jacobinus, Jacobina, Jacobellus, Jaco σε έγγραφα 1340-1350 και 1363-1399. Jacomo Melissino στα Χανιά 1536. Μαΐστρος Τζουάνες Ντεγιάκομος σε έγγραφο του 1578.
Γοναλάκης: Οι Avonale περιλαμβάνονται μεταξύ των πατρικίων οικογενειών της Βενετίας και νωρίς πέρασαν στις αποικίες της Κρήτης. Το όνομα απαντάται στην Κρήτη από το 1279 με τους συνηθισμένους τύπους Avonale – Avonal. Marcus Anonale Castellanus Castri Temeni έγγραφο του 1379. Σε έγγραφο του 1369 σερβενταρία στα Χαμάνια του ποτέ Blasi Avonalis. Ανδρέας Γονάλες στον Άγιο Θωμά έγγραφο του 1447. Στο χρονικό του Trivan (1646) οικογένεια Avonal μεταξύ των ευγενών βενετών di Candia και di Camea και Avonal da nod Veneti μεταξύ των ευγενών Κρητών Χανίων. Γουνάλης Γιώργης στη Σίβα έγγραφο 1705 και Γουνάλης Γιακουμής επίσης στη Σίβα 1749. Στη Μονή Αγ. Γεωργίου Επανωσήφη υπάρχει χειρόγραφο ακολουθίας που αντιγράφηκε «υπό Γεωργίου Γουνάλε τους Κρητός το έτος 1794». Γεώργιος Γουνάλες Καλλιγράφος του 1795.
Γουλιέλμος, Γουλιελμάκης, Γουλιεμάκης: Βενετικό Gugliemi, Gugemo, Gemi, Viligelmo, Vielmo, Gemo. Βαφτιστικό σε έγγραφο του 1280 Viligelmo. Εμμ. Γουλιάρμος ιερέας σε έγγραφο 1424. Μεταξύ στρατευσίμων Χανίων 1536 Nikolo Gulliamo και Giorgio αδελφός του.
Καμηλάκης: Από βαφτιστικό Camilo, Camilla από το λατινικό Camilus παρωνύμιο ή όνομα. Βενετικό επώνυμο Camillo, Camilli. Ίσως να προέρχεται από κάποιο παρωνύμιο λόγω παρομοιώσεως με την καμήλα. Βαφτιστικό Camilo Stevlioti στον Αποκόρωνα 1536. Μισέρ Καμίλο Λουμπάρδο 1560. Johanes Camilo κάτοικος στο χωριό Messocefala σε έγγραφα του 1368 και 1394. Μισέρ Καμίλος έγγραφο 1616. Κώστας Καμήλος σε τουρκικό έγγραφο του 1671.
Kαρτσώνης – άκης, Καρτσωνάκης: Οικογένεια βενετική Carzoni από το 14ο αιώνα από garza και επώνυμο Carzi. Αρχοντική βενετική οικογένεια πατρικίων με δικό της οικόσημο οι Carzoni που κατάγονται από την Bologna. Ανέδειξε συμβούλους, συγκλητικούς και στρατιωτικούς. Στην Κρήτη Δούκας Marin de Carzonibus (Marino Carzoni) 1484.
Κατσουλάκης, Κατσούλης: Έχει παρουσία στην Κρήτη κατσούλα (=γάτα). Βενετικό Cazza – Jola – Zola (=mestola κουτάλα, μυστρί). Paolo Cassuglia και Cassullo έγγραφο 1236. Marius Cassli (Cassulo) Consiliarius στη Βενετία έγγραφο 1252. Μεταξύ στρατευσίμων Χανίων 1536 Dimitris Cazulis. Γιώργος Κατσούλης και Κατσούλης Νικόλας Αγριμολέος έγγρ. 1583. Επίσης μεταξύ οφειλετών παχτωτών Λασιθίου το 1583 Γιάννης Κατσουλάριος του ποτέ Μιχελή. Σε αναφορά Σφακιανών το 1594 στον Προβλεπτή Χανίων Pasgualigo υπογράφει «εγώ Καπετάν Γιάννης Πέτερος Κατσούλης».
Κορναράκης: Και σήμερα βενετικό Corner από βαπτιστικό Cornaro – Corner = Cornelio . Οικογένεια Βενετίας Cormelio και Cornaro – Corner, Cornario από το 1153 από Corno (=μουσικό όργανο), σύμβολο αφθονίας. Philipo Cornario de Sancto Felice φεουδάρχης Χανίων 1252. Alexius Cornario, σε έγγραφο 1341, πρεσβευτής φεουδαρχών 1345. Michele Cornaro ζωγράφος στο Βούργο του Χάνδακα έγγραφο 1461. Γενικός Διοικητής Κρήτης Ιερώνυμος Corner 1527. Cornaro Francesco Κυβερνήτης γαλέρας 1571. Corneri βενετοί ευγενείς Ρεθύμνου 1574. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες.
Κούμης, Κουμάκης: Οικογένεια βενετική Commeto, Cmello, Comin XVI αιώνα. Από βαπτιστικόc Ciakomo Jacode και ιταλικό Como, Compi, Comino, Cominato, Comuzzo, Comotto. Τοπωνύμιο Κούμος Πεδιάδος. Αλμυρός Κουμάτος δικαστής της νύχτας στο Χάνδακα έγγραφο 1347. Νικολό Cumi μεταξύ στρατευσίμων το 1536 στα Χανιά.
Κουρτάκης: Βαπτιστικό Curto και οικογένεια βενετικό Curti – toni, βενετικό Curzo –i, Επώνυμο de Curti, di Curti από παρωνύμιο curto. Ο Τριανταφυλλίδης ετυμολογεί επώνυμο Κουρτίδης από τούρκικο Kurt (=λύκος). Ο Ξανθουδίδης το Κούρτης – Κουρτάκης από τη λέξη κούρτα και κούρτη (=μάντρα αιγοπροβάτων). Σε δημοτικό τραγούδι : «Να σε δω κούρτα των αρνιών, σταλίστρα τω προβάτω». Τοπωνύμια Κούρτα στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου και Κούρτες Καινουργίου. Σε έγγραφο του 1299 Rigo και Georgius Curto, lannno Curto Zacho. Γεώργιος Κουρτικάκης έγγραφο του 1582 και Κωνσταντής Κουρτάκης έγγραφο 1584. Στην ελληνική στρατιά Ρεθύμνου Καπετάν Αλέξης Curihi εκ του Καζά Πλατανιά έγγρ. 1584.
Λουπάσης, Λουπασάκης: Στα ελληνικά Λούπης = αρπακτικό πτηνό. Από το Lupo βαπτιστικό Λούπος, Λουπάκης, Λουπέτης. Επώνυμο Ιταλικό Lupo, Lupattι από Lupo. Και σήμερα βενετικό Lupi, Lupino και Lupin μεταξύ πατρικίων οικογενειών της Βενετίας. Σε έγγραφο του 1300 Cifredus Lupinus στο Χάνδακα. Marcus Lupino, Benveuti Lopino 1329, Μάρκο Lupini από την Candia στη Ρόδο το 1354, Νικόλαος Λούπο 1841. Λούπο Γιώργης σε δημοτικό τραγούδι.
Μαρακάκης, Μαραγκουδάκης: Και σημερινό βενετικό Marangon και Marangoni από το βενετικό Maragon.
Μαρινάκης: Από οικογένεια βενετική Marino από το 1122 Marini, Marinato, Mαrinello από βαπτιστικό Marino. Νικολάους Marino κάτοικος Χάνδακα έγγραφο 1281. Σε έγγραφα 1361 Fragco Marino da Candia και Michele Marino da Candia κάτοικοι στην Αμμόχωστο. Έγγραφο του 1399 Μάρκος Marinos του ποτέ Κωνσταντίνου. Συγγενείς του Μάρκο Μαρίνο. Μεταξύ στρατευσίμων το 1536 στον Κουρνά Αποκορώνου Nikola Marinopulo, Nikolo Marino patron Το 1552 και 1554. Λαυρέντιος Μαρίνος (1593-1616) ηγούμενος της Βροντησίου.
Μενεγάκης: Σημερινό στη Βενετία Meneghini και Menegzzi. Από βενετικό βαπτιστικό Domenego, Menego, Ιταλικό Domenico =Κυριάκος. Laurenzio Mengulo συμβολαιογράφος Κρήτης έγγραφο του 1268. Nikola Mengulo κάτοικος Χάνδακα έγγραφο 1271. Πέτρος Mengolo 1571 ζωγράφος Χάνδακα.
Τζανάκης, Τζανακάκης, Τζανουδάκης: Από το βενετικό βαπτιστικόZuane, Zane =ιταλικό Gionanni. Και σημερινό βενετικό επώνυμο Zne, Zanelli, Zanini, Zanetti, Zuanelli, Zanuco και Τζουάνος, Τζουανάκης, Τζοβάνης, Ντζανής, Ζάνης, Ζανέτος, Ντζανέτος. Βαπτιστικό Τζανάκης σε έγγραφα 1344, 1356, 1357, 1363, 1399 και 1421. Ιωάννης Zane δούκας 1246, Μαρίνος Zane φεουδάρχης Χανίων 1252. Καπετάνιος Ανδρέας Τζάνε έγγραφο 1301. Πέτρος Zane πρεσβευτής των Βενετών προς τους επαναστάτες το 1362. Ο Ρεθύμνιος Τζάνε μεταξύ αυτών που συνέλαβαν το Σήφη Βλαστό το 1474. Gerolamo Zane αρχιναύαρχος Βενετικού στόλου το 1571. Γιάννης Τζάνες αρχιστράτηγος σε επιγραφή του 1615 στις ενετικές δεξαμενές στο λιμάνι Ηρακλείου. Υπάρχουν πολλές αναφορές για την οικογένεια.
Τζινευ(β)ράκης: Και σημερινό βενετικό Ginevra. Από βαπτιστικό Τζινέβρα, Καλλέργη Τζινεύρα σε έγγραφο του 1670 στη Βενετία. Bernado Zenevro σε έγγραφο του 1300. Το Τζονευράκης πιθανόν Τζόνευρο.
Τζωρτζάκης: Από του βενετικό Zorzi, ιταλικό Giorgio, λατινικό Cheorghios, ελληνικό γεωργός. Σημερινό βενετικό Zorzi, Zorzini, Zorsan, Zorzetto, Zorzatto. Στον καστροφύλακα (1583) Zorzi συχνό βαπτιστικό. Επίσης συχνό στα έγγραφα της Μονής Αρετίου, θηλικό Τζώρτζα Κερατζώρζα 1634. Πέτρος Τζώρτζης ρέκτορας Σητείας 1351. Γερουλάνος Zorzi από τον Χάνδακα κυβερνήτης γαλέρας το 1570. Κυπριανός Ζώρζης συμβολαιογράφος Χάνδακα σε έγγραφα του 1589-1605 κλπ.
Φραγκιαδάκης, Φραγκιουδάκης: Ιταλικό βαπτιστικό Franco = ελεύθερος. Σημερινό βενετικό Franco. Και βυζαντινό Φράγκος, φράγγος, Φραγκόπουλος. Το κρητικό επώνυμο από το franco = απελεύθερος. Σημερινό βαπτιστικό Φράγκος, Φραγκιός, Φραγκής, Φραγκιάς. Βαρθολομαίος Φράγγος σε έγγραφο του 1236. Άγγελος Φράγκος φεουδάρχης στα Χανιά 1252. Ο Μάρκος Φράγκο είχε σερβεντερία στο χωριό Ατσιπάδες 1370. Μανόλης Φράγκος ιατροφυσικός και Νικόλας Φράγκος 1569. Εκατόνταρχος Σταμάτης Φράγκος στην Ελληνική Φρουρά Ηρακλείου 1584. στην Ελληνική Φρουρά Ηρακλείου 1584. Μισέλ Αλέξανδρος Φράγκος ζωγράφος 1641. Μάρκος Φράγκος ιατρός από την Κρήτη στη Βενετία το 1691. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για την οικογένεια.
Φραντζεσκάκης: Από του βαπτιστικό Francesco, Francescino. Βυζαντινό Φραντζής. Fetrus Francisco κάτοικος Χάνδακα 1271. Βαρθολομαίος Francesci συμβολαιογράφος Χάνδακα σε έγγραφα 1337-1341. Νικόλαος Φραντζέσκος νοτάριος Σητείας σε έγγραφα 1570-1587. Γεώργιος υιός παπά Φραντζά από Αληθινή Καινουργίου.
