«Βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόκευτος». Η φράση αποδίδει τη σημασία των εορτών και των πανηγύρεων, που μπορούν να επιτελούν πολλαπλούς ρόλους. Το βέβαιο είναι πως αποτελούν τους αρμούς που οργανώνουν τόσο τον χρόνο, όσο και τον χώρο των ανθρώπων. Κάθε κοινωνία οργανώνεται γύρω από τον δικό της χρόνο, που αποτυπώνει αλλά και επηρεάζει την παραγωγική δραστηριότητα, τις κοινωνικές σχέσεις και την αντίληψη του ανθρώπου για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Ο χρόνος, με άλλα λόγια, είναι μια βασική διάσταση στη συγκρότηση της κοσμολογίας, του τρόπου δηλαδή που κατανοούμε τον εαυτό μας, την οργανωμένη κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκουμε, αλλά και τη φύση.
Στις προβιομηχανικές κοινωνίες, τις αποκαλούμενες σήμερα παραδοσιακές, ο χρόνος είναι κυκλικός. Όλα χαρακτηρίζονται από επανάληψη, ομοιότητα, περιστροφή και επιστροφή. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες (οικονομικές, πολιτισμικές, κοινωνικές) εξαρτώνται από τα φυσικά φαινόμενα (καιρικές συνθήκες) και τη δυνατότητα του ανθρώπου να τα ελέγξει σε μια εποχή που δεν ήταν ανεπτυγμένη η τεχνολογία, ενώ και η πρόβλεψη της εκδήλωσής τους με σκοπό τον προγραμματισμό ήταν προβληματική. Για τον λόγο αυτόν διαμορφώνει ένα πλέγμα τελετουργιών που στοχεύουν στον εξευμενισμό των αόρατων δυνάμεων που ελέγχουν τη ζωή του. Πρόκειται για μια αντίληψη που διαποτίζει όλες τις δραστηριότητες από τις απαρχές της συγκρότησης οργανωμένων κοινωνικών ομάδων.
Ένα τμήμα του κυκλικού χρόνου είναι οι Αποκριές. Βρίσκονται στο μεταίχμιο της μεταβολής του χρόνου και της ανάγκης να αρχίσουν οι γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες. Αυτόν τον ρόλο υπηρετούσαν τα λαϊκά δρώμενα του αγροτικού χώρου.
Σύμφωνα με τον πολιτισμικό ανθρωπολόγο Victor Turner, η Αποκριά είναι μια αντιδομή. Με άλλα λόγια, οι συγκεκριμένες τελετουργίες γυρίζουν ανάποδα τον κόσμο. Στον υπόλοιπο χρόνο, όλοι έχουν μια συγκεκριμένη θέση στην κοινωνική δομή, στον τρόπο δηλαδή που είναι οργανωμένος ο κόσμος. Στις Αποκριές, οι ρόλοι αλλάζουν. Καθένας που συμμετέχει, βρίσκει την ευκαιρία να βγει έξω από την τυποποίηση, να αμφισβητήσει, να διακωμωδήσει. Η μεταμφίεση αναλαμβάνει να δώσει μορφή στην πρόσκαιρη αντιδομή, που έχει τη θέση της βαλβίδας στη χύτρα ταχύτητας. Βοηθά να φύγει ο ατμός, να αποκατασταθεί η ισορροπία και στη συνέχεια τα πράγματα να συνεχίσουν τον γνώριμο ρυθμό.
Σ’ αυτές τις συνθήκες που υπονομεύουν τις κοινωνικές και πολιτισμικές κανονικότητες, οι Αποκριές στις αγροτο-κτηνοτροφικές κοινότητες ήταν ο καιρός για ομοιοπαθητική μαγεία· άλλαζαν οι εποχές και οι αγρότες είχαν ανάγκη να διευκολύνουν, σε συμβολικό επίπεδο, τη γονιμοποίηση της γης, μια διαδικασία καθοριστική για την επιβίωση οικογενειών και κοινοτήτων. Ο θάνατος και η ανάσταση που χαρακτηρίζουν τα αγροτικά, λαϊκά δρώμενα αποτελούσαν συστατικά στοιχεία της τελετουργίας και δεν συνιστούσαν φολκλορικά πρόσθετα για να εμπλουτίζουν τον ελεύθερο χρόνο τους, όπως συμβαίνει στις Αποκριές των αστικών κέντρων. Σ’ αυτή την κατεύθυνση συνέτεινε τόσο ο γάμος όσο και η συμβολική άροση (όργωμα της γης) κατά την ολοκλήρωση της τελετουργίας.
Στα αγροτικά λαϊκά δρώμενα (Μπέης ή βασιλιάς στη Θράκη, Γενίτσαροι και Μπούλες στη Νάουσα, Γέροι και Κορέλες στη Σκύρο, Κορδελάτοι στη Νάξο) το βασικό στοιχείο είναι οι ρόλοι στους οποίους μεταμφιέζονται τα μέλη μιας ομάδας, χρησιμοποιώντας παραδοσιακές φορεσιές, ενίοτε δε και μάσκες. Δομικό στοιχείο των αγροτικών δρωμένων είναι ο δαιμονιώδης θόρυβος που προέρχεται από κουδούνι, κρεμασμένα στη ζώνη των συμμετεχόντων. Αυτός ο θόρυβος είναι δίσημος. Από τη μια μεριά είναι ο θόρυβος των εχθρικών δυνάμεων που καροδοκούν όταν ο κόσμος χάνει την τάξη του, και από την άλλη συγκροτεί ο ήχος αποτρεπτική ασπίδα για αυτές τις δυνάμεις. Είναι ένα μέσο για αλλαγή, για ανατροπή των αντιλήψεων που είναι κυρίαρχες. Το καρναβάλι είναι, πρωτίστως, ένα ανεστραμμένο είδωλο του κόσμου, στο οποίο οι συμμετέχοντες αρπάζουν την ευκαιρία να βγάλουν τη γλώσσα στον ορθολογικό κόσμο.
Σε κάθε περίπτωση, η μεταμφίεση είναι το κύριο μέσο για τη συμμετοχή σε μια αποκριάτικη εκδήλωση. Στα αγροτικά δρώμενα η μεταμφίεση περιορίζεται σε συγκεκριμένους ρόλους που υπηρετούσαν τον θάνατο της φύσης αλλά και την αναγέννησή της. Στα καρναβάλια των πόλεων, τα λεγόμενα αστικά καρναβάλια, η μεταμφίεση γίνεται αυτοσκοπός. Τα τελευταία χρόνια, η μεταμφίεση είναι οργανωμένη και συνδεδεμένη με την αγορά. Η έμπνευση πλέον προέρχεται από γεγονότα πανεθνικής ή παγκόσμιας εμβέλειας. Οι στολές είναι απαστράπτουσες, με υφάσματα αγορασμένα. Το θετικό είναι πως οι καρναβαλιστές λειτουργούν ως ομάδα που προετοιμάζεται αρκετό διάστημα. Δίνει λοιπόν η διαδικασία αυτή μεγαλύτερο βάρος στην παρέα και στη σύλληψη του θέματος, στο πλαίσιο του οποίου όλα τα μέλη αναλαμβάνουν ίδιους ρόλους. Η προετοιμασία διαρκεί έναν ολόκληρο χρόνο και το τελικό αποτέλεσμα αποσκοπεί στην προσέλκυση μεγάλου αριθμού επισκεπτών. Δεν έχει γονιμικό χαρακτήρα. Θα μπορούσε ο χαρακτηρισμός, ως μεταφορά, να χρησιμοποιηθεί για τον αστικό καρνάβαλο, ότι δηλαδή οργανώνεται, συχνά, με βασικό άξονα τη γονιμοποίηση της τοπικής οικονομίας, που προϋποθέτει και έναν ανταγωνισμό των πόλεων. Αυτό οδηγεί τους συνδιοργανωτές να προσθέσουν την εντυπωσιοθηρία των αστικών Αποκριών. Χαρακτηριστική είναι η σταδιακή διαπίδυση τέτοιων σκηνών ή μεταμφιέσεων στον «Γληγοράκη» της Βόνιτσας, του οποίου περιορίζεται η λαϊκότητα και η χοϊκή σχέση με τα αρχετυπικά μοτίβα.
Η ερήμωση της υπαίθρου και της επαρχίας φέρνει στην επιφάνεια την ανάγκη των κατοίκων να επιστρατεύσουν όλο το πολιτισμικό τους κεφάλαιο –στη συγκεκριμένη περίπτωση τα λαϊκά δρώμενα– στην προσπάθεια να γίνουν τουριστικοί προορισμοί. Η παρέλαση με την οποία κορυφώνονται οι εκδηλώσεις και οι ωραίες, φανταχτερές στολές αφαιρούν τον αυτοσχεδιασμό και τον αυθορμητισμό. Η μουσική, τα μεγάφωνα, η κανονιστική συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης, η παρουσία των τοπικών αρχών, η εξέδρα είναι στοιχεία δανεισμένα από τις παρελάσεις των εθνικών εορτών. Επιπλέον, τα κορμιά των καρναβαλιστών μοιάζουν φυλακισμένα σε ατσαλάκωτα κουστούμια. Η μεταμφίεση αυτή όμως δεν υπηρετεί τον στόχο του ανεστραμμένου ειδώλου. Έγιναν όλα ομοιόμορφα, με τυποποιημένα γνωρίσματα. Δεν μπορεί να προδικάσει κανείς αν μπορεί να αναστραφεί η ομογενοποίηση των λαϊκών δρωμένων. Είναι βέβαιο, όμως, ότι χρειαζόμαστε τον αυτοσχεδιασμό που τροφοδοτούσε το μπρίο, την απελευθέρωση, το ξεσάλωμα.
Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Γαστρονόμος, τεύχος 216.
