Συμπληρώνονται φέτος 203 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 που οδήγησε στην Εθνική μας παλιγγενεσία. Αναστοχαζόμενοι το ηρωικό μας παρελθόν εμπνεόμαστε και καθοδηγούμαστε για το μέλλον της πατρίδας μας. Το μεγαλείο του Αγώνα των Ελλήνων δεν είναι δυνατόν να εξιστορηθεί στο πλαίσιο μιας σύντομης ομιλίας. Θα επιχειρηθεί επομένως μια σύντομη αναδρομή σε καίρια γεγονότα και στους πρωταγωνιστές τους.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας εκδηλώθηκαν αρκετά προεπαναστατικά κινήματα, τα οποία απέτυχαν, με κορυφαίο τα Ορλωφικά (1770). Η ανάπτυξη της Παιδείας του Γένους ήταν καθοριστικός παράγοντας για την πνευματική του αφύπνιση, την οποία επεδίωκαν οι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Πρωτεργάτες της ιδεολογικής προετοιμασίας του Αγώνα στάθηκαν αναμφισβήτητα ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής κ.ά.
Ο Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος υπήρξε ο κήρυκας και πρωτομάρτυρας της Επανάστασης του 1821. Με τα έργα του ενέπνευσε το ηρωϊκό πνεύμα και τον επαναστατικό ενθουσιασμό στους υπόδουλους Έλληνες. Μέσα από τους πατριωτικούς στίχους του «Θούριου» ο Ρήγας συγκίνησε βαθιά τις ψυχές και άναψε τη σπίθα του ξεσηκωμού:
Καλλιώ ‘ναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή,
Παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά, και φυλακή.
Χαρακτηριστική είναι επίσης η φράση που αναφέρει στο έργο του «Φυσικής Απάνθισμα»:
«Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά».
Το εθνεγερτήριο μήνυμα και το μαρτυρικό τέλος του Ρήγα, σε συνδυασμό με την απήχηση των ιδανικών του, διαμόρφωσαν τις μετέπειτα γενιές.
Επόμενο βήμα ήταν ο συντονισμός των προσπαθειών για την απελευθέρωση. Τον ρόλο αυτό ανέλαβε να φέρει εις πέρας, η Φιλική Εταιρεία. Η μυστική αυτή οργάνωση ιδρύθηκε στην Οδησσό, το 1814, από τρεις εμπόρους, τον Εμμανουήλ Ξάνθο, το Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ. Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας προχώρησαν στην εγγραφή μελών στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και ακολούθως στον νότιο ελλαδικό χώρο. Οι Φιλικοί χρησιμοποιούσαν κρυπτογραφικό κώδικα για να επικοινωνούν μεταξύ τους και υπέγραφαν με ψευδώνυμα. Η μύηση τους στην οργάνωση είχε τη μορφή ιεροτελεστίας, που τη σφράγιζε ο όρκος μπροστά σε ιερέα. Δύο άλλες κορυφαίες φυσιογνωμίες ήταν ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος και ο Παναγιώτης Σέκερης.
Αρχικά, προτάθηκε στον Ιωάννη Καποδίστρια, που ήταν τότε υπουργός των Εξωτερικών της Ρωσίας, να τεθεί επικεφαλής της Φιλικής Εταιρείας. Εκείνος αρνήθηκε, γιατί πίστευε ότι οι συνθήκες που επικρατούσαν στην Ευρώπη δεν ήταν ευνοϊκές για τους Έλληνες. Πράγματι, εκείνη την περίοδο στην Ευρώπη δρούσε η Ιερά Συμμαχία, με αρχηγό τον αυστριακό Μέττερνιχ, η οποία απαγόρευε κάθε επαναστατική ενέργεια. Η άρνηση του Καποδίστρια, οδήγησε τους Φιλικούς να προτείνουν την αρχηγία το 1820 στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ανώτατο αξιωματικό του ρωσικού στρατού.
Στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης πέρασε τον ποταμό Προύθο, το φυσικό σύνορο ανάμεσα στη Ρωσία και στις αυτόνομες παραδουνάβιες ηγεμονίες. Συνέταξε την επαναστατική του Προκήρυξη με τον τίτλο: «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Ο Υψηλάντης προσπάθησε να πετύχει έναν αντιπερισπασμό, ώστε να αναγκάσει τα οθωμανικά στρατεύματα να πολεμήσουν σε δύο μέτωπα, δεδομένης της επικείμενης επανάστασης και στην Πελοπόννησο. Στις 10 Μαρτίου συγκροτήθηκε ο Ιερός Λόχος που τον πυρήνα του αποτελούσαν φοιτητές του ελληνικού σχολείου της Οδησσού. Η αποφασιστική μάχη δόθηκε στις 6-7 Ιουνίου του 1821 στο Δραγατσάνι. Από τους 300 Ιερολοχίτες έπεσαν μαχόμενοι πάνω από 200. Έπεσαν δίνοντας λαμπρό παράδειγμα στις επόμενες ελληνικές γενιές, οδηγούμενοι από την λαμπρή ιστορία των αρχαίων Ελλήνων «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι».
Ο Επτανήσιος ποιητής Ανδρέας Κάλβος ύμνησε την ηρωική θυσία των νέων του Ιερού Λόχου, ως υπερασπιστών της Ελευθερίας.
Απόσπασμα από την Ωδή στον Ιερό Λόχο:
Ω γνήσια της Ελλάδος
τέκνα ψυχαί που επέσατε
εις τον αγώνα ανδρείως,
τάγμα εκλεκτών Ηρώων,
καύχημα νέον
Μετά από τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες η επανάσταση μεταφέρθηκε και ρίζωσε στο Μοριά, στη Ρούμελη και στα νησιά διότι εκεί υπήρχαν πιο ευνοϊκές προϋποθέσεις. Την έναρξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο επιθυμούσε διακαώς ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος ή Παπαφλέσσας και χρησιμοποίησε κάθε μέσο για να το επιτύχει.
Οι Φιλικοί είχαν ορίσει ως επίσημη ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης την 25η Μαρτίου, ώστε να συμπίπτει με την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Όμως τα γεγονότα εξελίχθηκαν πιο γρήγορα, καθώς δύο ημέρες πριν, στις 23 Μαρτίου είχε ήδη απελευθερωθεί η Καλαμάτα, ενώ από τις 17 Μαρτίου είχε κηρύξει την Επανάσταση η Μάνη. Ο μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλόγησε το λάβαρο της Επανάστασης στην πλατεία Αγίου Γεωργίου της Πάτρας και σύμφωνα με αρκετές μαρτυρίες αυτή συνέβη και στη Μονή Μεγίστης Λαύρας Καλαβρύτων.
Ο ξεσηκωμός ολόκληρης της Πελοποννήσου αιφνιδίασε τους Τούρκους και τους ανάγκασε να κλειστούν εντός των φρουρίων. Άλλωστε εκείνη την περίοδο μεγάλο τμήμα του οθωμανικού στρατού αντιμετώπιζε την επανάσταση του Αλή Πασά των Ιωαννίνων και έτσι δεν μπορούσαν να σταλούν ενισχύσεις. Την Πελοπόννησο ακολούθησε η Στερεά Ελλάδα και τα ναυτικά νησιά, Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά. Αντίθετα σε άλλες περιοχές όπως η Μακεδονία (υπό τον Εμμανουήλ Παπά), η Θεσσαλία, η Ήπειρος και η Κύπρος οι επαναστατικές ενέργειες, αν και αξιοσημείωτες, κατεστάλησαν από τους κατακτητές και αρκετοί κάτοικοι των περιοχών αυτών, όσοι γλίτωσαν τις εκτελέσεις, εκτοπίστηκαν. Στην Κρήτη, όπως θα δούμε παρακάτω, αν και η Επανάσταση είχε διάρκεια και ένταση, δεν έφερε τελικά την πολυπόθητη απελευθέρωση.
Η αντίδραση του σουλτάνου στο ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης ήταν σκληρή. Προέβη σε διωγμούς και βάναυσες εκτελέσεις αξιωματούχων, κληρικών και λαϊκών στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και τις Κυδωνίες, την Κύπρο και αλλού. Από τα πρώτα θύματα ήταν και ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ και ο προκάτοχός του Κύριλλος. Ο απαγχονισμός του εθνομάρτυρα Πατριάρχη την ημέρα του Πάσχα (10 Απριλίου 1821) προκάλεσε αλγεινή εντύπωση για τους Τούρκους στο εξωτερικό και ιδίως στη Ρωσία, η οποία προσπάθησε να επέμβει διπλωματικά για να προστατεύσει τους ορθόδοξους πληθυσμούς.
Κατά τον πρώτο μήνα της επανάστασης συνέβη ένα ακόμα τραγικό γεγονός. Στις 24 Απριλίου 1821 θανατώθηκε με φρικτό τρόπο ο Αθανάσιος Διάκος, ένας από τους πλέον ένδοξους ήρωες. Η σύγκρουσή του με τους Τούρκους τον ανάγκασε να εγκαταλείψει το ράσο και να καταφύγει στα βουνά.
Στη γέφυρα της Αλαμάνας, κοντά στις Θερμοπύλες, ο Αθανάσιος Διάκος και οι λιγοστοί άνδρες του αντιμετώπισαν την 23η Απριλίου του 1821 τον Ομέρ Βρυώνη, επιχειρώντας να παρεμποδίσουν τη διάβαση του ποταμού Σπερχειού από τις κατά πολύ υπέρτερες εχθρικές δυνάμεις.
Ύστερα από ηρωική και άνιση μάχη, ο Αθανάσιος Διάκος συνελήφθη τραυματίας και οδηγήθηκε σιδηροδέσμιος στη Λαμία, όπου αρνήθηκε να αλλαξοπιστήσει. Έτσι γράφτηκε με μαρτυρικό τρόπο το τέλος του σύντομου βίου του. Την αρνητική αυτή έκβαση ήρθε να μεταβάλλει η νίκη του Οδ. Ανδρούτσου στο Χάνι της Γραβιάς.
Οι μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες των Ελλήνων συνετελέστηκαν χάρη στον ηρωισμό πολλών οπλαρχηγών. Ηγετική μορφή αποτέλεσε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, που είναι γνωστός ως «Γέρος του Μωριά», με καταγωγή από σπουδαία οικογένεια καπεταναίων. Στη μάχη των Δερβενακίων (26 – 28 Ιουλίου 1822), όπου καταστράφηκε ο στρατός του Δράμαλη, αναδείχθηκε η στρατηγική ιδιοφυΐα του. Είχε προηγηθεί η νίκη των Ελλήνων στο Βαλτέτσι (13 Μαΐου 1821) και ακολούθησε η άλωση της Τριπολιτσάς (23 Σεπτεμβρίου 1821), γεγονότα που οφείλονται επίσης στις ηγετικές ικανότητες του Κολοκοτρώνη, με αποτέλεσμα να του απονεμηθεί ο τίτλος του αρχιστράτηγου Πελοποννήσου.
Από τον εθνικό ξεσηκωμό του 1821 δεν απουσίαζε η ενθουσιώδης και ηρωική συμμετοχή των γυναικών. Αγωνίστριες από κάθε κοινωνική τάξη και τόπο έσπευσαν να δώσουν το παρόν αψηφώντας τον πανίσχυρο οθωμανικό στρατό. Αφιέρωσαν όλη τους σχεδόν την περιουσία τους για την Ελληνική Επανάσταση.
Για πολύ μεγάλο διάστημα ωστόσο, η παρουσία των γυναικών στον Αγώνα δεν είχε εκτιμηθεί επαρκώς. Κορυφαίες μορφές της Επανάστασης υπήρξαν η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (1771 – 1825) και η Μαντώ Μαυρογένους (1796 – 1840).
Πολύ καθοριστικός παράγοντας στην επιτυχή έκβαση της Επανάστασης του 1821 ήταν η δράση των Φιλελλήνων. Διάφορα τραγικά γεγονότα κινητοποίησαν την κοινή γνώμη στην Ευρώπη και στην Αμερική υπέρ του δίκαιου αγώνα των Ελλήνων. Κυριότερα είναι οι σφαγές της Χίου τον Μάρτιο του 1822 και το ολοκαύτωμα των Ψαρών τον Ιούνιο του 1824. Συγκίνηση προκάλεσε και ο θάνατος του Σουλιώτη Μάρκου Μπότσαρη στο Κεφαλόβρυσο τον Αύγουστο του 1823. Απάντηση για τις ωμότητες των Τούρκων στη Χίο έδωσε η ηρωϊκή δράση των πυρπολητών, όπως του Κανάρη, ο οποίος στις 7 Ιουνίου 1822, κατέκαυσε την τουρκική ναυαρχίδα. Στις ναυτικές επιτυχίες που κράτησαν ζωντανή την επανάσταση συγκαταλέγεται και η σπουδαία νίκη του Α. Μιαούλη στη Ναυμαχία του Γέροντα τον Αύγουστο του 1824.
Ο σουλτάνος βλέποντας την Επανάσταση να επικρατεί κάλεσε σε βοήθεια τον Μωχάμετ Άλυ της Αιγύπτου. Ο τελευταίος συγκρότησε ισχυρό εκστρατευτικό σώμα με αρχηγό τον θετό υιό του Ιμπραήμ, το οποίο αποβιβάστηκε στον Μοριά τον Φεβρουάριο του 1825, με στόχο να δοθεί τέλος στην ελληνική επανάσταση. Ο Παπαφλέσσας αποφάσισε να αντιμετωπίσει τον Ιμπραήμ στο Μανιάκι της Μεσσηνίας παρόλο που δεν διέθετε αρκετούς μαχητές. Έπεσε ηρωικά μαζί με τους άντρες του στις 20 Μαΐου του 1825.
Στην αντιμετώπιση του Ιμπραϊμ και του Κιουταχή συνέβαλλαν καθοριστικά και άλλοι Έλληνες οπλαρχηγοί. Η νίκη των Ελλήνων στους Μύλους του Άργους τον Ιούνιο του 1825, έσωσε το Ναύπλιο, και αναπτέρωσε τις ελπίδες, διότι ήταν η πρώτη ήττα για τον Ιμπραήμ. Πρωταγωνιστής της μάχης αυτής ήταν ο Μακρυγιάννης.
Αντίστοιχα, στη Ρούμελη έδρασε με επιτυχία ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Έσωσε το Δίστομο, και ακολούθως συνέβαλε στην υπεράσπιση της Ακρόπολης των Αθηνών. Στις 24 Νοεμβρίου του 1826 πέτυχε μεγαλειώδη νίκη επί των Τούρκων στην Αράχωβα, σε μία πολυήμερη μάχη, που ανέδειξε και τις στρατηγικές του ικανότητες.
Παρά τις επιτυχίες αυτές δεν στάθηκε δυνατό να αποτραπεί η πτώση του Μεσολογγίου κατά τη 2η πολιορκία του, στις 10 Απριλίου του 1826. Ο ναυτικός αποκλεισμός των Τούρκων απέτρεπε τον ανεφοδιασμό της πόλης στην κρίσιμη αυτή καμπή, αν και ο Α. Μιαούλης αρχικά τα είχε καταφέρει στον τομέα αυτόν.
Ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός έγραψε τους «Ελεύθερους πολιορκημένους» εμπνεόμενος από το δράμα του Μεσολογγίου και την ηρωική «Έξοδο» των αδούλωτων υπερασπιστών του. Το ποίημα σε 3 σχεδιάσματα, αν και παρέμεινε ημιτελές, φανερώνει την ηθική πάλη των πολιορκημένων που προσπαθούν να υπερνικήσουν την πείνα, τις κακουχίες, αλλά και τους πειρασμούς της ανοιξιάτικης φύσης.
Το επόμενο έτος, ο θάνατος του Καραϊσκάκη στις 23 Απριλίου του 1827 στέρησε από τους Έλληνες έναν σημαντικό αρχηγό και δημιούργησε πτώση ηθικού σε κρίσιμη στιγμή. Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης (1797 – 1864) συνέβαλε εκείνη την περίοδο καθοριστικά στην συνέχιση του Αγώνα μαζί με άλλους οπλαρχηγούς.
Η περίοπτη θέση που κατέχει ως τις μέρες ο Μακρυγιάννης στην συλλογική μνήμη, οφείλεται πρωτίστως στα «Απομνημονεύματά» του, τα οποία συνέγραψε αφού έμαθε γράμματα σε μεγάλη ηλικία. Άσκησε με τον γλαφυρό λόγο του μεγάλη επιρροή στους λογοτέχνες της λεγόμενης «γενιάς του 30», σύμφωνα με την μαρτυρία του Γιώργου Σεφέρη.
Αντιστοίχως πολύτιμη πηγή για την Ελληνική Επανάσταση αποτελούν τα απομνημονεύματά του Θ. Κολοκοτρώνη, σε απλή, λαϊκή γλώσσα, τα οποία υπαγόρευσε στον Γεώργιο Τερτσέτη. Η συνεισφορά του Κολοκοτρώνη έγγειται και στην αποτροπή του λεγόμενου «προσκυνήματος» των Ελλήνων, υπό τον φόβο των δηώσεων του Ιμπραήμ. Πολύτιμη είναι επίσης η ομιλία που εκφώνησε ο Γέρος του Μοριά στην Πνύκα το 1833 με παραινέσεις προς τη νέα γενιά. Ειδικότερα καλεί τους νέους να αποστρέφονται τη διχόνοια και να επιδιώκουν την ομόνοια.
Η Ελληνική Επανάσταση άσκησε επιρροή και στον τομέα της τέχνης. Αρκετοί φιλέλληνες καλλιτέχνες και ποιητές εμπνεύστηκαν από τον αγώνα των Ελλήνων. Με το καλλιτεχνικό τους έργο έβαλαν το δικό τους λιθαράκι στη διαφύλαξη της ιστορίας της χώρας μας. Ο σπουδαίος Βρετανός Φιλέλληνας, Λόρδος Βύρων, ήρθε στο Μεσολόγγι για να εμψυχώσει τους επαναστάτες και απεβίωσε εκεί. Προσέφερε μεγάλο μέρος της περιουσίας του υπέρ του Αγώνα. Ο πιο γνωστός φιλέλληνας ζωγράφος υπήρξε ο Ευγένιος Ντελακρουά. Σπουδαίοι Έλληνες ζωγράφοι που εμπνεύστηκαν από θέματα της Ελληνικής Επανάστασης ήταν ο Θεόδωρος Βρυζάκης και ο Ν. Γύζης.
Η αίσια έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης κρίθηκε στην παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων κατά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου (7 Οκτωβρίου 1827). Ακολούθως, ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1829 με πρωτοβουλία του τσάρου Νικόλαου Α’, ήρθε να επισφραγίσει την απελευθέρωση των Ελλήνων, μετά την συνθήκη της Αδριανούπολης, που κατέστησε νικητές τους Ρώσους. Πρωτοβουλίες υπέρ των Ελλήνων πήραν και οι Γάλλοι στέλνοντας το 1828 στην Πελοπόννησο τον στρατηγό Μαιζόν για να εκδιώξει τον Ιμπραήμ.
Ήδη, στην Γ’ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, το 1827, είχε εκλεγεί ως Κυβερνήτης της Ελλάδος, ο Ι. Καποδίστριας. Η Εθνοσυνέλευση αυτή επικύρωσε τις αποφάσεις της Α’ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου σχετικά με τη μορφή της γαλανόλευκης ελληνικής σημαίας.
Η Επανάσταση στην Κρήτη:
Η έκρηξη της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη ήταν ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα για τους χριστιανούς κατοίκους της, αρκεί να δει κανείς συγκριτικά την αντίστοιχη κατάσταση στην Πελοπόννησο, το ίδιο έτος, δεδομένης της αυξημένης αναλογίας μουσουλμανικού πληθυσμού σε σχέση με τον χριστιανικό. Στην Κρήτη, είχαν την έδρα τους τρεις πασάδες και ήταν ισχυρή η παρουσία του τουρκικού στρατού. «Επιπρόσθετα, στο νησί υπήρχε έλλειψη όπλων και εφοδίων. Παρ’ όλες τις αντιξοότητες, η επανάσταση ξέσπασε στη Δυτική Κρήτη και εξαπλώθηκε σε όλο το νησί. «Απροετοίμαστοι και εγκαταλελειμμένοι εις μόνους εαυτούς κατήλθον εις τον αγώνα..», όπως χαρακτηριστικά γράφει στα Απομνημονεύματά του ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης, ένας από τους εγκυρότερους ιστοριογράφους της εποχής.
Ιδιαίτερη σημασία για την Κίσαμο έχει η δράση του μητροπολίτη Μελχισεδέκ Δεσποτάκη. Ο Μελχισεδέκ «γενναίος και με ακμαίο εθνικό φρόνημα είχε μυηθεί στην Φιλική Εταιρεία. Ο Τούρκος διοικητής των Χανίων υπακούοντας στις απαιτήσεις του όχλου διέταξε να συλληφθεί ο επίσκοπος με την κατηγορία της υποκίνησης εξεγέρσεων. Εν συνεχεία, τον κρέμασαν στον πλάτανο της Πλατείας Σπλάντζιας στα Χανιά στις 19 Μαϊου 1821 ημέρα της εορτής της Αναλήψεως του Κυρίου.
Σε ό,τι αφορά την Ανατολική Κρήτη, τον Ιούνιο του 1821 σημειώθηκαν στο Ηράκλειο, το τότε Μεγάλο Κάστρο, εκτεταμένες σφαγές των χριστιανών που έμειναν γνωστές και ως «ο μεγάλος αρμπεντές», δηλαδή διαμάχη ή σύγκρουση. Κατά τη διάρκεια αυτών των επεισοδίων, οι Τούρκοι εκτέλεσαν τους μητροπολίτες του νησιού, με πρώτο τον Γ. Παρδάλη, ενώ οι νεκροί στο Μεγάλο Κάστρο και στα περίχωρά του από τα αντίποινα των Τούρκων ανέρχονται γύρω στους 800.
Πρώτος Γενικός Διοικητής της Κρητικής Επανάστασης ορίστηκε από τον Δημήτριο Υψηλάντη ο Μιχαήλ Κομνηνός-Αφεντούλιεφ, με τον τίτλο του αρχιστρατήγου μέχρι τον Νοέμβριο του 1822. Τον Μάιο του 1822 η Συνέλευση των Αρμένων Αποκορώνου ψήφισε το «Προσωρινόν Πολίτευμα της νήσου Κρήτης».
Τον Αφεντούλιεφ διαδέχτηκε ο Υδραίος Εμμανουήλ Τομπάζης, ως αρμοστής, ο οποίος συνέβαλε στην απελευθέρωση του φρουρίου Κισάμου τον Μάιο του 1823.
Η προσπάθεια των Κρητών να καταλάβουν μία μεγάλη πόλη με φρούριο δεν ευοδώθηκε. Ιδιαίτερη σημασία είχε η προσπάθεια το Γάλλου Φιλέλληνα Βαλέστρα, να σχεδιάσει την κατάληψη της Φορτέτζας του Ρεθύμνου. Η παράτολμη αυτή προσπάθεια απέτυχε και ο σπουδαίος Φιλέλληνας, φίλος του Δημήτριου Υψηλάντη, έχασε τη ζωή του κατά την επιχείρηση αυτή.
Το 1823 ο αιγυπτιακός στρατός πολιόρκησε στο σπήλαιο της Μιλάτου γύρω στους 2000 αμάχους και λίγους ενόπλους. Άναψε φωτιά στην είσοδο του σπηλαίου και οδήγησε τους πολιορκημένους σε μία ηρωική έξοδο. Αντίστοιχο γεγονός συνέβη στο σπήλαιο Μελιδονίου Ρεθύμνου, αλλά και στο σπήλαιο Κρυονερίδας του Αποκόρωνα. Πολλοί αγωνιστές και άμαχοι σκοτώθηκαν και άλλοι αιχμαλωτίστηκαν.
Κατά το έτος 1824 φαινόταν ότι η Επανάσταση στην Κρήτη είχε σχεδόν κατασταλεί. Μετά την αποχώρηση του Εμμανουήλ Τομπάζη στις 12-2-1824 οι Τούρκοι προέβησαν σε βίαιες εκκαθαρίσεις. Το αποκορύφωμα αυτών, συνέβη στις 24 Απριλίου 1824, ημέρα του Πάσχα, όταν σφαγιάστηκαν στο Ελαφονήσι τα γυναικόπαιδα και οι γέροντες που είχαν καταφύγει εκεί μαζί με λίγους ενόπλους Κρητικούς. Ο αριθμός των αμάχων υπολογίζεται σε 600 περίπου και οι περισσότεροι έχασαν τη ζωή τους ή πουλήθηκαν ως σκλάβοι.
Τον Αύγουστο του 1825 πολλοί επαναστάτες που είχαν διαφύγει από την Κρήτη επέστρεψαν στο νησί, και σε συνεργασία με όσους αγωνιστές είχαν παραμείνει στην Κίσαμο και στα Σφακιά, κατέλαβαν μετά από τέχνασμα το φρούριο της Γραμβούσας αναζωπυρώνοντας την Επανάσταση. Η Γραμβούσα αποτέλεσε το πρώτο ελεύθερο κομμάτι κρητικής γης.
Κατά το 1827, οπλαρχηγοί υπό τον Ιωάννη Χάλη αποβιβάστηκαν στον Άγιο Νικόλαο και ξεσήκωσαν σε επανάσταση τους χριστιανούς της επαρχίας Μεραμβέλλου. Παρά τις αρχικές τους επιτυχίες, οι επαναστάτες ηττήθηκαν και διέφυγαν σε άλλα νησιά ή στα ορεινά της Κρήτης. Αξιοσημείωτη ήταν επίσης η δράση του φημισμένου Ηπειρώτη αγωνιστή Χατζημιχάλη Νταλιάνη στο Φραγκοκάστελλο τον Μάιο του 1828, ο οποίος έπεσε ηρωϊκά μαχόμενος.
Ενώ το 1829 σχεδόν όλη η Κρήτη είχε περιέλθει στα χέρια των επαναστατών, με εξαίρεση τις μεγάλες πόλεις της νήσου, το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 δεν περιελάμβανε τη νήσο στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Ο Ι. Καποδίστριας κατέβαλε σημαντικές προσπάθειες μέσα από διπλωματικές ενέργειες για την ενσωμάτωση της Κρήτης σε συνεργασία με τον Κισαμίτη πολιτικό Ν. Ρενιέρη, χωρίς αίσιο αποτέλεσμα. Ωστόσο, οι χριστιανοί Κρήτες δεν σταμάτησαν τον Αγώνα τους.
«Το σύνθημα “Ελευθερία ή Θάνατος”, συγκεκριμενοποιήθηκε, αργότερα, στο αίτημα “Ένωση ή Θάνατος”. Ο εθνικός αυτός πόθος υλοποιήθηκε, ύστερα από πολλές επαναστατικές κινητοποιήσεις, το 1913»
Χρέος μας είναι όλοι εμείς οι νεώτεροι να μην ξεχνούμε τους Αγώνες και τις θυσίες των προγόνων μας το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας της πατρίδας μας. Αξίζει να κλείσουμε αυτήν τη σύντομη αναφορά στην Επανάσταση του 1821 μνημονεύοντας τις τελευταίες στροφές από το ποίημα του Γεώργιου Δροσίνη:
Ύμνος των προγόνων.
Στη μνήμη σας ανάβομε
χρυσά λιβανιστήρια,
για σας τα νικητήρια
τα χείλη μας υμνούν,
και πλέκοντας τα χέρια μας
της δόξας τα στεφάνια,
δική μας περηφάνεια,
στους τάφους σας κρεμνούν.
Τιμή και δόξα στους ήρωες! Αθάνατοι!
Εμμανουήλ Μαρινάκης
Δρ. Ιστορικός – Αρχαιολόγος
Εκπαιδευτικός στο ΓΕΛ Κισάμου
