Έθιμο των Χριστουγέννων είναι να φτιάχνουν οι Κρητικές νοικοκυρές τα Χριστόψωμα. Το φτιάχνουν με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή. Το ζύμωμα είναι μια πραγματική ιεροτελεστία.
Χρησιμοποιούν ακριβά υλικά, ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα, λέγοντας: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Πλάθουν το ζυμάρι και παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την υπόλοιπη φτιάχνουν σταυρό με λουρίδες απ’ τη ζύμη. Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι, ενώ στην υπόλοιπη επιφάνεια σχεδιάζουν σχήματα με το μαχαίρι ή με το πιρούνι, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς, πουλιά και ζώα.
Για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι, το Χριστόψωμο είναι ευλογημένο ψωμί. Το κόβουν ανήμερα τα Χριστούγεννα, δίνοντας πολλές ευχές. Απαραίτητος επάνω του είναι χαραγμένος ο σταυρός. Γύρω – γύρω διάφορα, διακοσμητικά σκαλιστά στο ζυμάρι ή πρόσθετα στολίδια. Αυτά τόνιζαν το σκοπό του χριστόψωμου και εξέφραζαν τις διάφορες πεποιθήσεις των πιστών.
Την ημέρα του Χριστού, ο νοικοκύρης έπαιρνε το χριστόψωμο, το σταύρωνε, το έκοβε και το μοίραζε σ’ όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονταν στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Μερικοί, εδώ βλέπουν ένα συμβολισμό της Θείας κοινωνίας.
Όπως ο Χριστός έδωσε τον άρτον της ζωής σε όλη την ανθρώπινη οικογένειά του.
Γύρω από το χριστόψωμο υπάρχουν και άλλες παραδόσεις. Αναφέρονται στην ενότητα της Εκκλησίας και των λαών, με συμβολικό πρότυπο την ένωση των κόκκων του σίτου σ’ ένα ψωμί. Οι λαοί κάποτε θα ενωθούν μ’ ένα ποιμένα, τον Χριστό. Από τις προετοιμασίες της παραμονής των Χριστουγέννων πιο χαρακτηριστική είναι εκείνη που αναφέρεται στο ζύμωμα του χριστόψωμου.
Τα χριστόψωμα, αποτελούν το βασικό ψωμί των Χριστουγέννων και το ευλογημένο, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του.
Εκτός από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, οι νοικοκυρές φροντίζουν και για το ζύμωμα των χριστόψωμων. Το έθιμο αυτό διατηρείται σε ελάχιστα μέρη της Ελλάδας κυρίως στην Κρήτη. Η συνήθεια αυτή είναι πολύ βαθιά ριζωμένη.
Το ζύμωμα του χριστόψωμου θεωρείται έργο θείο και είναι έθιμο καθαρά Χριστιανικό. Οι γυναίκες φτιάχνουν τη ζύμη με ιδιαίτερη ευλάβεια και υπομονή.
Σε πολλά μέρη τα χριστόψωμα, τα έφτιαχναν κεντημένα με ωραία σχήματα που γίνονταν πάνω στο ζυμάρι με διάφορα ποτήρια, μικρά ή μεγάλα ή κούπες από βελανίδια που συμβόλιζαν την αφθονία που ήθελαν να έχουν στην παραγωγή των ζώων και της σοδειάς του σπιτιού τους. Μερικοί συνήθιζαν στη μέση του χριστόψωμου να βάζουν ένα άβαφο αυγό που συμβόλιζε τη γονιμότητα.
Μια συνταγή για Χριστόψωμο
Υλικά (για δύο μεγάλα ψωμιά): 2 κιλά αλεύρι σκληρό, 130 γραμμ. μαγιά φούρνου, 1 φλιτζάνι περίπου χλιαρό νερό, 700 γραμμ. ζάχαρη, 2 κρασοπότηρα λάδι, 2 φλιτζάνια ζεστό κόκκινο κρασί, λίγο αλάτι, 2 κουταλάκια μαστίχα κοπανισμένη, 400 γραμμ. καρύδια χοντροκομμένα, 500 γραμμ. σταφίδες, 2 κουταλιές σούπας κανέλα – γαρίφαλο, φλούδες 2 πορτοκαλιών ψιλοκομμένες, 1 ποτηράκι χυμό πορτοκαλιού, 1 ποτηράκι κονιάκ.
Για το γαρνίρισμα: λίγο λάδι, σουσάμι, καρύδια.
Εκτέλεση: Φτιάχνετε από το προηγούμενο βράδυ προζύμι με 350 γραμμάρια αλεύρι, τη μαγιά και λίγο νερό. Το πρωί προσθέτετε 250 γραμμάρια ζάχαρη, το μισό λάδι και λίγο αλεύρι. Τα ζυμώνετε όλα καλά και τα αφήνετε να φουσκώσουν σε ζεστό μέρος. Προσθέτετε μετά όλα τα υπόλοιπα υλικά και ζυμώνετε πολύ καλά για να γίνει μια λεία ζύμη που δεν κολλάει. Σκεπάζετε τη ζύμη και την αφήνετε να φουσκώσει σε ζεστό μέρος (1,5 ώρα). Πλάθετε τα χριστόψωμα και τα βάζετε σε δύο μεγάλα λαδωμένα ταψιά. Τα αφήνετε πάλι να φουσκώσουν, τα αλείφετε με λάδι και τα πασπαλίζετε με σουσάμι και καρύδια. Τα ψήνετε σε ζεστό φούρνο στους 200 βαθμούς για 15 λεπτά και μετά για 35-40 λεπτά σε μέτριο φούρνο στους 150 βαθμούς.
