Η Άλκηστις Αγοραστάκη, που κατάγονταν από τα Δελιανά Κισάμου, έχει αναγνωριστεί και έχει ανακηρυχτεί ως μία σύγχρονη ηρωίδα και ως το «σύμβολο αυτοθυσίας», από το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της χώρας, την Ακαδημία Αθηνών. Είναι το μοναδικό πρόσωπο που αυτοθυσιάστηκε για να σωθούν άλλοι ναυαγοί του οχηματαγωγού (Ο/Γ) «Ηράκλειον» το 1966.
Έχω τη γνώμη ό,τι στο δημόσιο βίο οι τιμές για τους γενναίους και τις γενναίες πρέπει να είναι ουσιαστικές ή/και εμπράγματες όπως λέει ο Περικλής στον Επιτάφιό του. «…οι άνθρωποι που δοξάστηκαν με τα έργα τους, με έργα μόνο θα ταίριαζε να τιμηθούν. «…ἀνδρῶν ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων, ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι τὰς τιμάς» Περικλής Επιτάφιος (Θουκυδίδου, Ἱστοριῶν Β´, § 35).
Έτσι θεωρώ υποχρέωσή μου να μην κάνω μια τυπική ομιλία, σ’ αυτή τη εκδήλωση τιμής, αλλά μια πιο ουσιαστική, που να εξάγονται τα βαθύτερα διαχρονικά μηνύματα και συμπεράσματα που αφορούν την εποχή μας και τη ζωή όλων μας. Συγκεκριμένα θα αναφερθώ στη φιλοσοφική διάσταση και τη διαχρονική αξία του συμβολισμού της Άλκηστις Αγοραστάκη.
Ας τα πάρομε πρώτα τα γεγονότα με τη σειρά.
Δεν εξιστορώ και δεν κρίνω όλη την υπόθεση του ναυαγίου. Αρχικά θα κάνω μόνο μια γενική παρατήρηση, που αφορά το πλοίο και τους πλοιοκτήτες, το ναυάγιό του, όσο και για την επιχείρηση διάσωσης που ακολούθησε. Σ’ όλη αυτή την υπόθεση είχαμε κατά συρροή εγκλήματα, που έμειναν δυστυχώς ατιμώρητα.
Στη διήγησή μου στέκομε μόνο σ’ ένα στιγμιότυπο, στις τελευταίες στιγμές του καραβιού, για να δούμε τις αντιδράσεις και τις πράξεις της Άλκηστις.
Και σε ό,τι παρακάτω αναφέρω, βασίζεται στις επώνυμες μαρτυρικές καταθέσεις των διασωθέντων.
Ας παρακολουθήσομε τα γεγονότα και ας βάλομε τον εαυτό μας νοητά στους επιβάτες του πλοίου.
Το Ο/Γ «Ηράκλειον» απέπλευσε από τη Σούδα για Πειραιά, το βράδυ της 7ης Δεκεμβρίου του 1966, ημέρα Τετάρτη και ενώ οι καιρικές συνθήκες ήταν πολύ άσχημες, με τους ανέμους 9 μποφόρ. Είχε μαζί του 288 ανθρώπους, 215 επιβάτες και 73 ναυτικούς (πλήρωμα). Στους επιβάτες ήταν και η Άλκηστις, η οποία ανέβαινε στην Αθήνα για τις πτυχιακές της εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Λίγα λεπτά πριν από τις 2 μετά τα μεσάνυχτα, την 8η Δεκεμβρίου 1966 ημέρα Πέμπτη -και ενώ το πλοίο έπλεε στο Μυρτώο πέλαγος πλησίον της νήσου Φαλκονέρας- πήρε απότομα μεγάλη κλίση 30 μοιρών προς τα δεξιά.
Στις 02.06 εξέπεμψε το μήνυμα: «SOS, από Ηράκλειον, στίγμα μας 36° 52′ B., 24° 08 A., Βυθιζόμεθα».
Την ίδια ώρα 2.07’ ήχησαν τα κουδούνια συναγερμού για πολύ λίγο όμως, μιας και το πλοίο έμεινε από ρεύμα και ταυτόχρονα έσβησαν τα φώτα. Δεν υπήρξε καμιά κίνηση διάσωσης από το πλήρωμα.
Στις 2.12 ο ασύρματος του πλοίου εξέπεμψε το τελευταίο σήμα που ήταν μια λέξη: «ΒΥΘΙΖΟΜΑΙ».
Στις 2.15’ το πλοίο βυθίστηκε αρχίζοντας από την πλώρη.
Λόγω της μεγάλης θαλασσοταραχής και του επακόλουθου ταρακουνήματος σ’ όλη τη διαδρομή, οι επιβάτες κείτονταν εξαντλημένοι και αμέριμνοι στο εσωτερικό του. Κανείς δεν τους προειδοποίησε έγκαιρα για τον κίνδυνο, μέχρι την ώρα που το πλοίο πήρε κλίση δηλαδή στις 2 παρά 5’ περίπου. Το σήμα κινδύνου ήρθε 2 και 7’ μαζί με το σκοτάδι. Οπότε οι περισσότεροι παγιδεύτηκαν στο εσωτερικό και τους πήρε το καράβι μαζί του στο βυθό.
Οι λιγότεροι -περί τους 100 επιβάτες και μέλη πληρώματος- που κατάφεραν να αντιληφθούν τον κίνδυνο, -όταν πήρε δηλαδή το καράβι κλίση- και να αντιδράσουν αμέσως, πρόλαβαν να βγουν στο κατάστρωμα. Ο μέγιστος διαθέσιμος χρόνος που είχαν ήταν 7-8 λεπτά. Γενικά σε τέτοιες συνθήκες, ο χρόνος αντίδρασης έπρεπε να ήταν στιγμιαίος, του ενός λεπτού.
Ας δούμε τι έγινε σ’ αυτά τα 7-8 λεπτά στο κατάστρωμα…
Φανταστείτε, νύχτα, θαλασσοταραχή, το πλοίο με κλίση 30 μοίρες να βουλιάζει από τη πλώρη, και στο κατάστρωμα να επικρατεί ένα πανδαιμόνιο.
Οι πολλοί, απ’ αυτούς που βρέθηκαν στο κατάστρωμα, δεν έπεφταν στην θάλασσα – προφανώς γιατί δεν ήξεραν και μπάνιο -. Έβλεπαν το τέλος τους να πλησιάζει, γαντζωνόταν απ’ όπου μπορούσαν, ούρλιαζαν, έκλαιγαν, ζητούσαν βοήθεια.
Δύο ειδών είναι οι ενστικτώδεις αντιδράσεις των ανθρώπων μπροστά στο θανάσιμο κίνδυνο του πνιγμού.
Ο πανικός, όπου το ένστικτο του φόβου παραλύει την σκέψη και τις αντιδράσεις των ανθρώπων, ο οποίος και αναμεταδίδεται από το ένα στον άλλο.
Το δεύτερο είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, όταν ο φόβος είναι ελεγχόμενος και οι άνθρωποι σπεύδουν να σώσουν τον εαυτό τους πέφτοντας στη θάλασσα και ότι γίνει. [ανάλογες τραγικές καταστάσεις είδαμε να εκτυλίσσονται αυτές τις μέρες στις πυρκαγιές της Αττικής]
Η Άλκηστις ήταν η μόνη που ούτε πανικοβλήθηκε, ούτε έτρεξε να σωθεί, ενώ μπορούσε να το κάνει. Αντιμετώπισε ψύχραιμα τον κίνδυνο, τόσο πάνω στο κατάστρωμα στο βυθιζόμενο πλοίο, προσπαθώντας να το εγκαταλείψουν οι άλλοι επιβάτες, όσο και τις επόμενες ώρες μέσα στη θάλασσα, να διασώσει ναυαγούς και να τους δώσει ένα στήριγμα ζωής.
Για την κατάσταση πάνω στο κατάστρωμα και τη στάση της Άλκηστις τα κρίσιμα λεπτά μεταφέρω τα εξής, από τη μαρτυρία του επιζώντα επιβάτη Δημητρίου Μαυράκη από το Ηράκλειο.
«Το πλοίο άρχισε να βουλιάζει, είχε πάρει κλήση,… τρομοκρατημένες γυναίκες με παιδιά στο κατάστρωμα να ωρύονται και να κλαίνε,… γαντζωμένες όπου έβρισκαν και δεν εγκατέλειπαν το πλοίο… η μόνη ψύχραιμη ήταν η Άλκηστις που προσπαθούσε να πείσει τους έντρομους να πέσουν στη θάλασσα και θα τους βοηθήσει».
Επίσης ακριβώς το ίδιο πράγμα βεβαιώνει στη μαρτυρία του, ο Ηλίας Κουκουνάκης θαλαμηπόλος του πλοίου.
Ο Κουκουνάκης που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από την Άλκηστη, είχε γαντζωθεί σ’ ένα στύλο και είχε παραδοθεί στο φόβο του, γιατί δεν ήξερε μπάνιο.
Ώσπου ήρθαν τα κύματα και τους άρπαξαν όλους, ενώ βυθιζόταν το πλοίο.
Ο Κουκουνάκης, με το κύμα βρέθηκε μακρύτερα από το βυθιζόμενο πλοίο και προς στιγμήν γλύτωσε από τη δίνη του. Συνεχίζει και λέει στην μαρτυρία του «εκεί που πνιγόμουνα ένα χέρι μ’ άρπαξε από πίσω και με πήγε σ’ μια βάρκα από την οποία συγκρατιούνταν δύο άλλοι…
Ήμουνα τυχερός. Κοντά μου βρέθηκε η σωτηρία μου. Χάρις σ’ αυτήν βρίσκομαι τώρα στη ζωή. Ήταν η κοπέλα που είχα συναντήσει πριν στο κατάστρωμα στις τελευταίες στιγμές του πλοίου. Ήταν η Άλκηστις Αγοραστάκη».
Σταματώ εδώ την εξιστόρηση, σημειώνοντας ότι ο μεγάλος αγώνας της Άλκηστις δόθηκε στη συνέχεια μέσα στα παγωμένα νερά της φουρτουνιασμένης θάλασσας, για πολλές ώρες, μέχρι του τέλους.
Η επιχείρηση διάσωσης των ναυαγών του «Ηράκλειον» αποτέλεσε άλλο ένα μελανό σημείο της τραγικής ιστορίας. Οι ναυαγοί έμειναν αβοήθητοι να κολυμπάνε στα παγωμένα νερά του πελάγους, για πάνω από 10 ώρες. Ο πρώτος ζωντανός ναυαγός περισυνελλέγει στις 12.30’ το μεσημέρι.
Από τους 288 επιβάτες και μέλη πληρώματος στο πλοίο, διασώθηκαν οι 47, περισυνελλέγησαν νεκροί 65, και οι υπόλοιποι 176 ακολούθησαν το πλοίο στο βυθό, σε βάθος 600 με 800 μέτρα.
Επανέρχομαι στην Άλκηστη.
Πώς θα μπορούσε να περιγραφεί αυτή η στάση της μέσα στα γεγονότα, όπως τα μαρτυρούν οι διασωθέντες.
Τότε περιγράφηκε με τη λέξη «αυτοθυσία». Η αυτοθυσία είναι μία έννοια που περικλείει το τραγικό και το ηρωικό στοιχείο, που περικλείει την αυταπάρνηση και τη γενναιότητα. Δεν την περιγράφεται όμως πλήρως.
Αυτοθυσία για ποιο λόγο;
Εδώ έχομε την περίπτωση της αυτοθυσίας για «τον άλλο», για τον συνάνθρωπο. Η κατάλληλη λέξη που αποδίδει αυτό το νόημα, και που πρέπει να συμπληρώσει την «αυτοθυσία» είναι η λέξη «αλτρουισμός». Η λέξη αλτρουισμός έχει ρίζα το λατινικό «alter» που σημαίνει «ο άλλος». Ο αλτρουισμός είναι αυτό που κάνει ένας άνθρωπος όχι για τον εαυτό του, αλλά για τους άλλους.
Το ανώτατο επίπεδό του αλτρουισμού, η κορύφωσή του, είναι η «αυτοθυσία». Αυτό είναι και το σύμβολο της Άλκηστις: «αλτρουισμός & αυτοθυσία».
Σ’ αυτό το συμβολισμό βρίσκεται το φιλοσοφικό νόημα της γενναίας πράξης της, το μεγαλείο και η ανώτερη αξία της. Ο άνθρωπος που θυσιάζεται, ενώ ξέρει ότι μπορεί να σωθεί, είναι ένθεος, λέει κάπου για την τραγωδία ο Μίκης Θεοδωράκης.
Στον αλτρουισμό, όλα ξεκινούν από το πώς βλέπει κανείς «τον άλλον» άνθρωπο, από το πως βλέπει το κοινωνικό σύνολο.
Τα θέματα αυτά είναι ζητήματα αγωγής και παιδείας, που τάχει κανείς ή δεν τάχει από το σπίτι του. Αυτή την αγωγή είχε η Άλκηστις από το σπίτι της.
Έχει πολύ μεγάλη σημασία, αυτή η διαπίστωση για όλους μας σήμερα, στην εποχή μας, όπου υπερισχύει η ατομικότητα. Όπου η απόσταση του «εγώ» (του ατόμου) ως το «εμείς» (του συνόλου) έχει γίνει πολύ μεγάλη.
Υπάρχουν όμως και άλλες τραγικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις και συμπτώσεις στο πρόσωπο της Άλκηστις. Θα κλείσω με δυο μόνο τραγικές συμπτώσεις.
1. Η Άλκηστις ήταν φοιτήτρια της Φιλοσοφικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ανέβαινε στην Αθήνα με το μοιραίο πλοίο για τις πτυχιακές της εξετάσεις. Τελικά ολοκλήρωσε τις σπουδές και τη ζωή της με την αυτοθυσία της και έγινε έτσι ένα «φιλοσοφικό σύμβολο» στην εποχή μας.
2. Το όνομά της «Άλκηστις» είναι αρχαίο. Η αρχαία Άλκηστις είναι μυθικό πρόσωπο. Είναι η κόρη του Πελία, βασιλιά της Ιωλκού (σημερινή Μαγνησία) και σύζυγος του Άδμητου βασιλιά των Φερών (Βελεστίνο).
Πρόκειται για τραγικό πρόσωπο για το οποίο ο Ευριπίδης έχει γράψει την ομώνυμη τραγωδία.
Η τραγική σύμπτωση είναι ό,τι τόσο η αρχαία, όσο και η νέα Άλκηστη συμβολίζουν το ίδιο πράγμα: την «αυτοθυσία».
Όποιος έχει δει την τραγωδία του Ευριπίδη θα γνωρίζει το μύθο στον οποίο βασίζεται και τις φιλοσοφικές της διαστάσεις.
Ο Άδμητος είχε αρρωστήσει και φαινόταν ότι θα πέθαινε. Ζήτησε λοιπόν βοήθεια από το φίλο του θεό Απόλλωνα. Ο Απόλλωνας μεσολάβησε στις τρεις Μοίρες, και τις έπεισε να σώσουν τη ζωή του Άδμητου, με την προϋπόθεση ότι κάποιος άλλος θα έπρεπε να πεθάνει στη θέση του. Έψαξε ο βασιλιάς στην επικράτειά του να βρει κάποιον, αλλά κανείς δεν δέχτηκε να τον αντικαταστήσει στο θάνατο παρά μόνο η Άλκηστη η γυναίκα του.
Κλείνω εδώ, τη φιλοσοφική θεώρηση του συμβόλου Άλκηστις Αγοραστάκη.
Ας είναι αιωνία η μνήμη της Άλκηστις.
Ας είναι αιώνιο το παράδειγμά της, το σύμβολό της: του «αλτρουισμού και της αυτοθυσίας».
Ας είναι αιωνία η μνήμη όλων των θυμάτων του ναυαγίου, των αδικοχαμένων συμπατριωτών, φίλων και συγγενών.
Έχοντας το λόγο, έχω την υποχρέωση, και θα κάνω μια εξαίρεση, να μνημονεύσω ονομαστικά και άλλον συγγενή μου, τον αδελφό της μητέρας μου, τον Παναγιώτη Κουριδάκη από τις Βουκολιές που έχασε και αυτός τη ζωή του κείνο το βράδυ και βρίσκεται θαμμένος στα βάθη της Φαλκονέρας.
Αιωνία τους η μνήμη.
* Το παραπάνω κείμενο είναι η ομιλία του πρώην αντινομάρχη Χανίων Γιώργου Αγοραστάκη στην τιμητική εκδήλωση για την Άλκηστις, που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 12/8/2018, στα Δελιανά, τόπο καταγωγής της.
