Η 25η Μαρτίου έχει καθιερωθεί στη συλλογική μνήμη και την επίσημη ιστορία ως η ημέρα που ξεκίνησε ο Αγώνας του 1821. Κάθε χρόνο, η Ελλάδα τιμά την Ελληνική Επανάσταση εκείνη την ημερομηνία, συνδυάζοντάς την συμβολικά με τη θρησκευτική γιορτή του Ευαγγελισμού. Η επιλογή δεν ήταν τυχαία: οι επαναστάτες της Φιλικής Εταιρείας προέβλεψαν την 25η Μαρτίου ως ιδανική ημέρα έναρξης, θεωρώντας ότι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου θα συμβόλιζε τον «ευαγγελισμό» της πολιτικής λύτρωσης του υπόδουλου έθνους.
Ήδη από τα πρώτα χρόνια του Αγώνα, η 25η Μαρτίου αντιμετωπίστηκε ως σημαδιακή – ακόμη και περιοχές που είχαν εξεγερθεί νωρίτερα την αναγνώριζαν ως ορόσημο. Τελικά, το 1838, με βασιλικό διάταγμα του Όθωνα, η 25η Μαρτίου καθιερώθηκε επίσημα ως εθνική εορτή της παλιγγενεσίας, εδραιώνοντας τον μύθο της ως ημερομηνία έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης.
Ωστόσο, η πραγματικότητα των γεγονότων είναι πιο σύνθετη. Πολλοί ιστορικοί επισημαίνουν ότι η επαναστατική φλόγα είχε ανάψει λίγο νωρίτερα, εκτός ελληνικού εδάφους. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ηγετική μορφή της Φιλικής Εταιρείας, δεν περίμενε ως τα τέλη Μαρτίου. Ήδη από τις 22 Φεβρουαρίου 1821 πέρασε τον ποταμό Προύθο, σύνορο της ρωσικής αυτοκρατορίας με τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, και μπήκε στη Μολδαβία με μικρή δύναμη ανδρών.
Εκεί, στην πόλη Ιάσιο της ηγεμονίας της Μολδοβλαχίας, κήρυξε επίσημα την Επανάσταση δύο μέρες αργότερα, στις 24 Φεβρουαρίου 1821, εκδίδοντας την ιστορική προκήρυξη «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Με την προκήρυξη αυτή καλούσε όλους τους κατοίκους –όχι μόνο τους ελληνικής καταγωγής– των ηγεμονιών να πάρουν τα όπλα εναντίον του οθωμανικού ζυγού, διακηρύσσοντας ότι «η ώρα ήλθεν, ω Άνδρες Έλληνες!» και υπονοώντας πως μια μεγάλη δύναμη (η Ρωσία) θα στήριζε τον αγώνα. Ήταν η πρώτη φορά που υψωνόταν επίσημα η σημαία της Επανάστασης, έστω κι αν αυτό συνέβη μακριά από τον ελλαδικό χώρο.
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνάει με πλοιάριο τον ποταμό Προύθο, στα σύνορα Ρωσίας-Βλαχίας, κρατώντας το λάβαρο με τον σταυρό και κηρύσσοντας την εξέγερση (έργο του Πέτερ φον Ες). Η επαναστατική κίνηση του Υψηλάντη στις ηγεμονίες συνάντησε αρχικά κάποια τοπική υποστήριξη: Έλληνες οπλαρχηγοί όπως ο Ιωάννης Φαρμάκης και ο Γεωργάκης Ολύμπιος έσπευσαν να συστρατευθούν μαζί του. Ο Ιερός Λόχος, ένα σώμα από περίπου 500 εθελοντές φοιτητές της διασποράς, συγκροτήθηκε επίσης επί τόπου για να ενισχύσει τον αγώνα. Ωστόσο, οι προσδοκίες του Υψηλάντη για γενική εξέγερση όλων των Χριστιανών της περιοχής δεν επαληθεύτηκαν.
Πολλοί ντόπιοι στη Μολδαβία και τη Βλαχία δίστασαν να συμμετάσχουν μαζικά, είτε από φόβο οθωμανικών αντιποίνων είτε λόγω αναδυόμενων εθνικών αισθημάτων που τους απέτρεψαν από το να συνταχθούν υπό ελληνική ηγεσία. Την ίδια στιγμή, η ελπίδα ότι ο τσάρος της Ρωσίας θα στήριζε ενεργά την εξέγερση διαψεύστηκε οικτρά – ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος αποδοκίμασε δημόσια τον Υψηλάντη, τον απέταξε από τον ρωσικό στρατό και ξεκαθάρισε ότι δεν εγκρίνει την κίνησή του.
Χωρίς τη ρωσική προστασία, οι Οθωμανοί μπόρεσαν να κινητοποιήσουν μεγάλες δυνάμεις και μέχρι τον Ιούνιο του 1821 είχαν καταπνίξει το επαναστατικό εγχείρημα του Υψηλάντη στη μάχη του Δραγατσανίου. Η εξέγερση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, λοιπόν, έληξε σύντομα με πλήρη αποτυχία, χωρίς να μεταδοθεί στις τοπικές κοινωνίες, γεγονός που την κατέστησε εκ των υστέρων κάτι σαν «πρόλογο» της Επανάστασης και όχι κύριο μέρος του Αγώνα.
Εκείνο τον ίδιο καιρό, αρκετά νοτιότερα, η Επανάσταση ετοιμαζόταν να ξεσπάσει και στον ελλαδικό χώρο. Στη Μάνη της νότιας Πελοποννήσου, οι Μανιάτες οπλαρχηγοί δεν περίμεναν την 25η Μαρτίου – κινητοποιήθηκαν μόλις έφτασαν τα πρώτα μαντάτα ότι η σύγκρουση ξεκίνησε. Ήδη στις 17 Μαρτίου 1821, οι πρόκριτοι της Μάνης συγκεντρώθηκαν στην Τσίμοβα (τη σημερινή Αρεόπολη) και ύψωσαν τη σημαία της Επανάστασης, με επικεφαλής τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Ήταν η πρώτη οργανωμένη εξέγερση επί ελληνικού εδάφους και σύντομα ακολούθησαν πολλές ακόμη. Στις βόρειες πλαγιές του Μοριά, στα Καλάβρυτα, ομάδες αγωνιστών από τα γύρω χωριά περικύκλωσαν ήδη από τις 18-21 Μαρτίου τη μικρή τουρκική φρουρά, αποκλείοντάς την στους πύργους της.
Στα Καλάβρυτα και στα χωριά της Αχαΐας πραγματοποιούνταν μυστικές συσκέψεις – λέγεται ότι στη Μονή της Αγίας Λαύρας οι οπλαρχηγοί και πρόκριτοι ορκίστηκαν υπέρ Ελευθερίας παρουσία του Παλαιών Πατρών Γερμανού, σε μια δοξολογία που αρκετές πηγές τοποθετούν γύρω στις 18 Μαρτίου. Ο ίδιος ο Γερμανός, σύμφωνα με τη μεταγενέστερη αφήγηση του αγωνιστή Κανέλλου Δεληγιάννη, ευλόγησε το λάβαρο της Επανάστασης λίγες ημέρες αργότερα, στις 23 Μαρτίου 1821, στη μονή, επισφραγίζοντας την έναρξη του Αγώνα στην Αχαΐα. Την ίδια ημέρα, 23 Μαρτίου, οι Μανιάτες υπό τον Κολοκοτρώνη και τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη εισήλθαν θριαμβευτικά στην πόλη της Καλαμάτας, την οποία απελευθέρωσαν χωρίς αντίσταση από τις οθωμανικές αρχές.
Εκεί τελέστηκε δοξολογία στον ναό των Αγίων Αποστόλων και αμέσως συγκροτήθηκε η επαναστατική «Μεσσηνιακή Σύγκλητος» υπό τον Μαυρομιχάλη, η οποία εξέδωσε Προκήρυξη προς τις Ευρωπαϊκές Αυλές, αναγγέλλοντας επίσημα την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης και ζητώντας τη στήριξη της Ευρώπης. Παράλληλα, η Επανάσταση φούντωνε και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου: η Πάτρα είχε ήδη από τις 21 Μαρτίου ξεσηκωθεί, με τους Τούρκους της πόλης να οχυρώνονται τρομοκρατημένοι στο κάστρο και να βομβαρδίζουν τα γύρω ελληνικά σπίτια σε μια απέλπιδα προσπάθεια να ελέγξουν την κατάσταση. Μέχρι τις 25 του μηνός, μεγάλο μέρος της ενδοχώρας του Μοριά βρισκόταν στα χέρια των επαναστατών, σηματοδοτώντας την de facto έναρξη του Αγώνα στην καρδιά της Ελλάδας.
Από την Πελοπόννησο, το επαναστατικό κύμα σύντομα επεκτάθηκε σε όλο τον ελληνικό χώρο. Τα νέα του ξεσηκωμού ενέπνευσαν εξεγέρσεις στη Ρούμελη (Στερεά Ελλάδα) και στα νησιά. Ήδη στα τέλη Μαρτίου, ο Ανδρέας Λόντος ύψωσε το λάβαρο στο Αίγιο, ενώ στις αρχές Απριλίου οργάνωσαν την εξέγερση στη δυτική Ρούμελη ο Αθανάσιος Διάκος, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος και άλλοι οπλαρχηγοί.
Στις Σπέτσες, τα Ψαρά, την Ύδρα και σε άλλα νησιά του Αιγαίου, οι ναυτικοί σήκωσαν τη σημαία της επανάστασης μέσα στον Απρίλιο του 1821, δίνοντας ναυμαχική δύναμη στον Αγώνα. Μέχρι τον Μάιο, η επανάσταση είχε εξαπλωθεί και στην Κρήτη και στη Μακεδονία – στο απομονωμένο Λουτρό Σφακίων οι Κρητικοί συγκρότησαν την πρώτη τοπική διοίκηση και ξεκίνησαν τον αγώνα στο νησί τους, ενώ στα βόρεια ο Χαλκιδικιώτης οπλαρχηγός Εμμανουήλ Παπάς κήρυξε την επανάσταση στη Χαλκιδική. Αν και κάποιες από αυτές τις εστίες εξεγέρσεων θα καταπνίγονταν αργότερα, την άνοιξη του 1821 η φλόγα της ελευθερίας είχε ανάψει σε όλα τα μήκη και πλάτη του Ελληνισμού.
Γιατί λοιπόν τιμάται η 25η Μαρτίου ως η αρχή της Επανάστασης, εφόσον ο αγώνας είχε αρχίσει νωρίτερα; Η απάντηση βρίσκεται στη δύναμη του συμβολισμού αλλά και στις πολιτικές και κοινωνικές ανάγκες της εποχής. Η εξέγερση του Υψηλάντη στις ηγεμονίες, παρότι χρονολογικά πρώτη, δεν ευοδώθηκε και δεν είχε άμεσο αποτέλεσμα στην απελευθέρωση ελληνικών εδαφών. Αντίθετα, η εξέγερση στην Πελοπόννησο τον Μάρτιο του 1821 οδήγησε μέσα σε λίγες μέρες σε απτές επιτυχίες – πόλεις απελευθερώθηκαν και δημιουργήθηκαν οι πρώτες επαναστατικές αρχές.
Στην κοινή συνείδηση των αγωνιστών, η 25η Μαρτίου ταυτίστηκε λοιπόν με τη γενίκευση της Επανάστασης στον Μοριά και την αναγέννηση του έθνους. Η ίδια ημερομηνία είχε βολικά τον θρησκευτικό συμβολισμό του Ευαγγελισμού, που ένωνε τον αγώνα για την πατρίδα με την Ορθοδοξία. Δεν άργησε έτσι η 25η Μαρτίου να καθιερωθεί ως εθνική επέτειος “εις το διηνεκές” με απόφαση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους – από το 1838 και έπειτα, με διάταγμα του Όθωνα, ο εορτασμός της Ελληνικής Επανάστασης θεσπίστηκε επίσημα κάθε χρόνο αυτή τη μέρα.
Η Πολιτεία, επικυρώνοντας το επικρατούν λαϊκό συναίσθημα, ανέδειξε την 25η Μαρτίου σε γενέθλια ημέρα της εθνικής ελευθερίας, παρά το γεγονός ότι ο ξεσηκωμός είχε αρχίσει ήδη έναν μήνα νωρίτερα. Στην πραγματικότητα, η Ελληνική Επανάσταση του 1821 δεν ξεκίνησε από μία μόνο πράξη σε μία συγκεκριμένη ημερομηνία, αλλά από πολλές παράλληλες εστίες που σιγόκαιγαν και φούντωσαν σταδιακά. Η 25η Μαρτίου έμεινε στην ιστορία ως το συμβολικό ορόσημο που συμπυκνώνει όλες αυτές τις στιγμές, από την προκήρυξη του Υψηλάντη στη Βλαχία μέχρι τις πρώτες νικηφόρες επαναστατικές ενέργειες στην καρδιά της Ελλάδας.
