Όλοι έχουμε καθίσει σε μια παρέα, όπου ξαφνικά κάποιος θα σηκωθεί και θα καλέσει μια «κούπα» και απ’ αυτή τη μία «κούπα» ξεκινάει ένα γαϊτανάκι, μέχρι που όλη η παρέα θα βρεθεί από ζαλισμένη μέχρι τελείως μεθυσμένη. Τι είναι όμως, η «κούπα» και πότε ήρθε στην Κρήτη;
«Κούπα είναι όταν κάποιος πίνει μονορούφι ένα ποτήρι με κρασί, επειδή προκλήθηκε από κάποιον άλλο. Το τελετουργικό έχει ως εξής: Σε μια παρέα κάποιος σηκώνεται και παίρνει ένα άδειο ποτήρι, το γεμίζει κρασί, αποκρίνεται σε κάποιον άλλο στην παρέα που θέλει να καλέσει (προκαλέσει) και πίνει το κρασί μονορούφι.
Στη συνέχεια, γεμίζει το ίδιο ποτήρι και το δίνει σε αυτόν που κάλεσε. Αυτός με τη σειρά του διαλέγει κάποιον άλλο και ούτω καθ’ εξής.
Να δούμε όμως τη διαδρομή της «κούπας» στην Κρήτη. Σύμφωνα με ενδείξεις και μαρτυρίες η πρώτη «κούπα» εμφανίστηκε σε ένα γάμο στην Ανώπολη Σφακίων. Εκεί ένας γηραιός της παρέας σηκώθηκε, ήπιε μια «κούπα» και κέρασε τους υπόλοιπους ένα δάκτυλο πιο λίγο κρασί από αυτό που ήπιε εκείνος.
Αυτό συνέβαινε τότε. Ο άλλος σε κερνούσε και σου έβαζε λιγότερο, γιατί σε κερνούσε από σεβασμό και όχι για να σε μεθύσει. Ο σεβασμός και η φιλία είναι μάλλον αυτά που ξεκίνησαν αυτό το έθιμο, μιας και το να πίνεις από το ίδιο σκεύος είναι σύμβολο φιλίας και αγάπης και σε άλλα μέρη του κόσμου από τα παλαιότερα χρόνια. Αυτό που δείχνει ότι η «κούπα» τότε δεν ήταν ένα παιχνίδι εγωισμού, είναι η έκφραση «έχουμε πιει μαζί μια κούπα» που σημαίνει ότι έχουμε κάνει παρέα.
Οι αναφορές δείχνουν ότι «κούπες», μέχρι τη δεκαετία του ’80, είχαν εμφανιστεί μόνο στο Νομό Χανίων και ότι έκαναν σιγά σιγά την εμφάνισή τους στην υπόλοιπη Κρήτη, αρχής γενομένης από το Ρέθυμνο. Γρήγορα εξαπλώθηκαν από δυτικά προς ανατολικά και ο εγωισμός μαζί με την άποψη που δυστυχώς κυριαρχεί ότι το ποτό σε κάνει πιο δυνατό τις μετέτρεψαν σε ένα επικίνδυνο παιχνίδι.
Οι «κούπες» έχουν διαδοθεί τόσο πολύ που αποκλείεται να γίνει τραπέζι ή γλέντι που δεν θα πιωθεί μία. Ακόμα και στις νυχτερινές εξόδους που εκεί απλά το κρασί αντικαθίσταται από άλλα οινοπνευματώδη. Η ηλικία που αρχίζει αυτό είναι δυστυχώς, πολύ μικρή. Ήδη η έρευνα που διεξήγαγε το 2011 το ΕΠΙΨΥ (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής) κατέταξε την Κρήτη στην πρώτη θέση πανελληνίως σε κατανάλωση αλκοόλ στις εφηβικές ηλικίες.
Δεν θα αναφέρουμε τις αρνητικές συνέπειες του οινοπνεύματος στον άνθρωπο. Τροχαία ατυχήματα και επιπτώσεις στην σωματική και ψυχική υγεία είναι πλέον γνωστά σε όλους. Πάντως, είναι βέβαιο ότι οι κούπες οδηγούν το άτομο στο να μεθύσει πολύ πιο γρήγορα από το να πίνει απλά το ποτό του.
Οι ατάκες της κούπας
Η γρήγορη: Κοιτάς τον άλλο και του λες: «Πάει;» και σου απαντάει «πάει».
Η παραδοσιακή: Λες στον άλλο «Καλώς να σ’ έβρω» και απαντάει «Καλώς να ορίσεις».
Η παιχνιδιάρικη: Λες στον άλλο «Κουτελοβαρίχνω σου» και απαντάει «Αντιστέκομαι σου».
Η αρχοντική: Λες στον άλλο «Στην αφεντιά σου» και πίνεις.
Η σιωπηλή: Κοιτάς τον άλλο στα μάτια και απλά κουνάς ελαφρά το ποτήρι προς αυτόν και πίνεις την κούπα. Αυτό γίνεται συνήθως σε μνημόσυνο ή γενικά σε μέρη που δεν αρμόζει να πιεις κούπα.
Το «Βίκο»: Αυτή την ατάκα λες όταν δεν θες να πιεις άλλο. Σε παραλλαγή για να δηλώσεις βίκο πρέπει να λουστείς και την κούπα που σε κάλεσαν. Αυτό βέβαια, γίνεται σε παρέα που είναι μόνο φίλοι και είναι συνήθως, πειρακτικό.
«Τίνος είναι η κούπα;»
Δεν θα μπορούσαμε να κλείσουμε χωρίς μια μικρή αναφορά στο παραδοσιακό τραγούδι «Τίνος είναι η κούπα;», που πιθανόν να κατάγεται από την Κάρπαθο αλλά πέρασε και στη δική μας παράδοση:
«Τίνος ειν’ η κούπα η μονεμβασιά του φίλου μας του (Κώστα), του μπέη του πασά, πιες τη (Κώστα) πιες τη και ξαναγέμωσέ τη και βρες το γείτονά σου που κάθεται κοντά σου.
Ας την ανεβάσουμε στα επουράνια κι ας τη κατεβάσουμε στα καταχθόνια.
Δώσ’ της μια να πάει κάτω για να βρει η κορφή το πάτο πάτο πάτο πάτο πάτο και φιλού (ν) την κι από κάτω, άδειασε μας το ποτήρι και δεν κάνομε χατίρι».
Το τραγούδι έγινε γνωστό τα τελευταία χρόνια από τον Κισαμίτη καλλιτέχνη Αντώνη Μαρτσάκη.
