Πολλά ήθη και έθιμα της Κρήτης διατηρήθηκαν από χιλιάδες ετών, και μόνο τα τελευταία χρόνια κάποια έχουν εξασθενήσει, λόγω αλλαγής στη σύγχρονη μοντέρνα αντίληψη
Το έθιμο του κουβαλήματος του νερού και της πέτρας από τον νοικοκύρη του σπιτιού, και ο ζυμωμένος από τις νοικοκυρές σταυρός αποτελούσαν για τους Κρητικούς και κυρίως για τους κατοίκους των χωριών μερικά από τα χαρακτηριστικότερα έθιμα της Πρωτοχρονιάς.
Σύμφωνα με την παράδοση σε πολλές περιοχές του νησιού πίστευαν πως την Πρωτοχρονιά το πρώτο πράγμα που πρέπει να δεις είναι βουνό κι ένα υγιή γείτονά σου, έτσι ώστε κι εσύ να ζήσεις με υγεία και πολλά χρόνια, τόσα όσο και τα βουνά. Αν δεις θάλασσα τότε θα είσαι συνέχεια ταραγμένος όπως κι η θάλασσα.
Το νερό και η πέτρα
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς ο άντρας του σπιτιού πήγαινε να φέρει νερό σε ένα σταμνί και μια πέτρα. Με το νερό ράντιζε το εξωτερικό και εσωτερικό του σπιτιού λέγοντας: «Όπως τρέχει τούτο το νερό έτσι να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι μου». Την πέτρα την έβαζε κάτω από το κρεβάτι λέγοντας: «Όπως είναι γερή τούτη η πέτρα έτσι να είναι γερό και το σπίτι μου». Η πέτρα έμενε κάτω από το κρεβάτι ως τα Φώτα.
Το ποδαρικό
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς η οικογένεια πήγαινε στην εκκλησία. Μαζί είχαν και μια εικόνα του σπιτιού, η οποία αφού λειτουργηθεί θα κάνει το ποδαρικό στο σπίτι. Το έθιμο του ποδαρικού έχει μεγάλη σημασία στην Κρήτη, ακόμα και τις ημέρες μας. Ποδαρικό σημαίνει: Ο πρώτος άνθρωπος που θα πατήσει με το πόδι του (ποδαρικό) στο σπίτι μετά την είσοδο του νέου χρόνου. Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να είναι τυχερός για να φέρει τύχη στο σπίτι.
Ο σταυρός από ζύμη
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς πολλές νοικοκυρές έφτιαχναν από τη ζύμη των κουλουριών ένα σταυρό που τον κολλούσαν στις πόρτες. Σε άλλα χωριά έβαζαν στα σπίτια ένα φυτό από βολβό και σε άλλα ένα κλωνάρι χαρουπιάς γιατί η χαρουπιά είναι ένα δένδρο που δίνει πολλούς καρπούς, πάντα πράσινο το ίδιο και ο βολβός και συμβολίζουν την αφθονία. Άλλες νοικοκυρές λιβάνιζαν το σπίτι γιατί πίστευαν πως οι καλικάντζαροι στήνουν χορό και μαγαρίζουν τα φαγητά όταν τα βρίσκουν ξεσκέπαστα. Σε πολλά νοικοκυριά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς που είναι ταυτόχρονα και η παραμονή της γιορτής του Αγίου Βασιλείου άφηναν στο τραπέζι ένα ποτήρι κρασί με φαγητό ή ένα γλυκό με κάποιο ποτό και νερό για να έρθει ο Άγιος να αφήσει τα δώρα του, να φάει και να πιει και να ξεκουραστεί.
Το σπάσιμο του ροδιού
Ένα παλιό έθιμο που διατηρείται και σήμερα είναι το σπάσιμο του ροδιού αλλά και της ασκελετούρας του άγριου φυτού που μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι.
Το σκυλοκρέμμυδο ή κρεμμύδα ή ασκελετούρα είναι συνηθισμένο φυτό στην Κρήτη. Φυτρώνει άγριο και μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι.
Τα ζώα δεν το τρώνε γιατί έχει δηλητήριο, που μπορεί να προκαλέσει δερματικό ερεθισμό από επαφή. Ακόμα και να το βγάλεις απ’ τη γη και να το κρεμάσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη.
Ο λαός πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική του δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα, γι’ αυτό την πρωτοχρονιά κρεμούν την ασκελετούρα στα σπίτια τους. Πρόκειται για αρχαίο έθιμο καλοτυχίας που αναφέρεται ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., αλλά σήμερα τείνει να εγκαταλειφθεί.
Το έθιμο με το πορτοκάλι
Αυτές τις ημέρες συνηθισμένο ήταν και το κόκκινο και πορτοκαλί χρώμα με τις αποχρώσεις τους, καθώς παρέπεμπαν στη σωματική ευρωστία και την υγεία, σε αντίθεση με το κίτρινο που είναι χλωμό και το χρώμα των αρρώστων.
O Nίκος Ψιλάκης κατέγραψε ένα εντυπωσιακό έθιμο της Κισάμου που άγγιζε τα όρια μιας μικρής οικιακής τελετουργίας.
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση: «μας έβαζε η μάνα μου στη σειρά όλα τα κοπέλια του σπιτιού, το ένα πίσω από το άλλο, μα πολύ πρωί, πριν προλάβουμε να βάλομε πράμα στο στόμα μας. Είχε κόψει ένα πορτοκάλι στα έξι, έξι κοπέλια είμαστε, και έδινε στο καθένα από ένα κομμάτι. Το πορτοκάλι έπρεπε να είναι γλυκό και το έκοβε ακαθάριστο, μαζί με τη φλούδα του. Μας έλεγε πως θα κοκκινίσει η μούρη μας, να ναι σαν το πορτοκάλι το χρώμα μας όλο το χρόνο».
Πέρα από το χρωματικό συμβολισμό εδώ βλέπουμε κι άλλους συμβολισμούς, όπως το ότι όλα τα παιδιά μοιράζονται κομμάτια από το ίδιο πορτοκάλι, έτσι όπως μοιράζονται εξίσου όλα τα καλά του σπιτιού. Το ένα πορτοκάλι συμβολίζει την ενότητα του σπιτιού . Η Κρητική μάνα δεν έκοβε δεύτερο πορτοκάλι. Ακόμα κι αν είχε κι άλλα παιδιά πάλι ένα θα τους μοίραζε, κι ας ήταν μικρότερα τα κομμάτια, που τους αναλογούσαν.
H Καλή Χέρα
Η καλή χέρα είναι ένα ακόμα παραδοσιακό έθιμο της Κρήτης. Σήμερα όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας συνοδεύεται από χρηματικό ποσό που δίνει συνήθως ο παππούς, η γιαγιά, ο νονός στο παιδί.
Ωστόσο παλαιότερα, η καλή χέρα ήταν ένα σπιτικό γλύκισμα που το έφτιαχναν οι νοικοκυρές.
Φυσικά σε όλο το νησί η παραμονή της Πρωτοχρονιάς «συνοδεύεται» από τα παραδοσιακά κάλαντα, ενώ η αλλαγή του χρόνου φέρνει πολλούς να τον υποδέχονται με πυροτεχνήματα, βεγγαλικά αλλά και μπαλωθιές.
Το έθιμο της κλωσσούς
Το έθιμο της κλωσσούς είναι ένα έθιμο που έχει εγκαταλειφθεί στην Κρήτη εδώ και δεκαετίες, αφού οι κλωσσούδες ήταν οι κότες που κάθονταν πάνω στα αυγά και τα ζέσταιναν για να βγουν τα κλωσσόπουλα που γίνονταν οι νέες κότες.
Ωστόσο μέχρι και τη δεκαετία του 80 το συναντούσαμε σε κάποια χωριά της Κρήτης, όπου κάποιες μεγαλύτερες γυναίκες γυναίκες έβαζαν κλωσσούδες.
Κάθε πρωί Πρωτοχρονιάς, χαράματα και μόλις χτυπούσε η «πρώτη καμπάνα», όλοι μικροί – μεγάλοι, σηκώνονταν, έκαναν τρείς φορές το σταυρό τους, και χωρίς να μιλήσουν, έβαζαν τα γιορτινά τους, έβγαιναν έξω από το σπίτι , έπαιρναν από μια πέτρα ο καθένας τους , όσο μεγαλύτερη μπορούσαν , και την έφερναν μέσα στο σπίτι.
Μετά από αυτό, ο καθένας, καθόταν στην πέτρα που μόλις είχε φέρει, και έλεγαν τη φράση: «Κλού -Κλού να γεννούνε οι γι όρθες μας, αρνιά και ρίφια θηλυκά και τα κοπέλια σερνικά, καλοχρονιά στο σπίτι μας, όσο βάρος έχει η πέτρα τούτη, τόσο χρυσάφι και ασήμι να μπει στ’ αφεντικού την τσέπη».
Οι ανύπαντρες
Τα παλαιότερα χρόνια οι ανύπαντρες κοπελιές έριχναν φύλλα ελιάς στο τζάκι. Όπως πίστευαν, αν το φύλλο γυρίσει ανάποδα θα παντρευτούν αυτόν που θέλουν. Άλλες πάλι έπαιρναν τρία κουκιά, το ένα είναι ψημένο, το άλλο ολόκληρο και το άλλο ξεφλουδισμένο. Με κλειστά μάτια πιάνουν ένα κουκί. Αν πιάσουν το ζεματισμένο σημαίνει ότι θα πάρουν χήρο και το ξεφλουδισμένο φτωχό, αν πάλι πιάσουν το ατόφιο, το ολόκληρο σημαίνει ότι θα παντρευτούν νέο άνδρα και πλούσιο.
«Ο γεωργός Άγιος»
Η Πρωτοχρονιά είναι και η μέρα που γιορτάζει ο Άγιος Βασίλειος. Η παράδοση της Κρήτης θέλει τον Άι Βασίλη γεωργό. Έτσι όποιος είναι γεωργός και θέλει να έχει την ευλογία του Αγίου πρέπει να οργώσει ένα χωράφι του.
Η αχνιστή μπουγάτσα
Εδώ και 100 περίπου χρόνια κάθε σπίτι του Ηρακλείου καλωσορίζει με μπουγάτσα τη νέα χρονιά για να κυλήσει γλυκά. Το έθιμο ξεκίνησε από το γλυκοπωλείο «Τα Λεοντάρια» που δημιούργησε ο Αποστόλης Σαλκιντζής, ο οποίος ήρθε από τη Σμύρνη το 1922 στα Λιοντάρια, στο Ηράκλειο. Ήταν ο πρώτος που πάντρεψε το τραγανό σμυρναίικο φύλλο με την κρητική μυζήθρα και έφτιαξε τη θρυλική μπουγάτσα του Αποστόλη.
Το έθιμο εικάζεται ότι ξεκίνησε από χαρτοπαικτικές λέσχες που λειτουργούσαν στην καρδιά της πόλης. Οι νικητές κερνούσαν τους χαμένους μπουγάτσα στου Αποστόλη για να τους γλυκάνουν για τη χασούρα, ενώ οι ηττημένοι έπαιρναν μπουγάτσα για το σπίτι για να απαλλαγούν από την πιθανή γκρίνια των συζύγων τους. Με αυτό τον τρόπο όλοι ήταν κερδισμένοι.Την περίοδο των γιορτών αυτή η συνήθεια γινόταν εντονότερη, αφού αυξανόταν η κίνηση στις λέσχες, και σταδιακά μετεξελίχθηκε σε ένα έθιμο για την πόλη του Ηρακλείου. Έτσι, πλέον δεν υπάρχει κανένα σπίτι που να μην υποδέχεται με μπουγάτσα το νέο έτος.
