Ο Μινωικός απόηχος των Κρητικών ορχήσεων φτάνει μέχρι σήμερα, με την παράδοση που φέρει τη Ρέα ως τη μεγάλη μητέρα – Θεά που πρωτοδίδαξε την ορχηστική τέχνη στους Κουρήτες για να καλύψουν τα κλάματα του νεογέννητου Δία. Ο χορός, λοιπόν, από τα πανάρχαια χρόνια έχει μπει βαθιά στη ζωή του Κρητικού, οποίος χορεύοντας δείχνει την αντρειοσύνη του και την παλικαριά του. Οι Κρητικοί δεν χάνουν ποτέ την ευκαιρία να «στελιώσουν» ένα χορό, σε όλες τις εορταστικές περιστάσεις. Εντούτοις, παρ’ όλο που το χορευτικό ρεπερτόριο των Κρητών είναι πλούσιο, χοροί όπως ο απανωμερίτης, το μικρό μικράκι, ο αγκαλιαστός, ο ζερβόδεξος, ο πριμνιανός, έχουν παραμεριστεί λόγω της εξέλιξης. Διατηρούνται όμως και χορεύονται οι χοροί: Σούστα, συρτός, πεντοζάλης, σιγανός και καστρινός ή μαλεβιζιώτης ή πηδηχτός.
Παρ’ όλο που όλοι οι κρητικοί χοροί χορεύονται σ’ ολόκληρο το νησί, υπάρχει μια άγραφη παράδοση που τους κατατάσσει κατά Νομούς. Έτσι ο συρτός θεωρείται χορός του Ν. Χανίων, η σούστα του Ν. Ρεθύμνου και του Ν. Ηρακλείου, ο μαλεβιζιώτης του Ν. Ηρακλείου και ο πεντοζάλης του Ν. Λασιθίου.
Ο πιο διαδεδομένος χορός του νησιού είναι ο Συρτός, ή Χανιώτικος, ή Χανιώτης. Συχνά του δίνουν κι άλλους χαρακτηρισμούς, εννοώντας τις ιδιόμορφες τοπικές μελωδίες της κάθε περιοχής με ασήμαντες κινητικές διαφορές και πάντα τονισμένες στον ίδιο δίσημο ρυθμό.
Μαλεβυζιώτης
Ο Μαλεβιζιώτης ή Μαλεβιζιώτικος ή Καστρινός, ή πηδηχτός είναι ο γρηγορότερος και ζωηρότερος χορός της Κρήτης. Παρουσιάζει μια ξεχωριστή ιδιομορφία στα πηδήματα, στις πηδηχτές κοφτές πλαγιαστές φιγούρες και στις εντυπωσιακές όρτσες, δηλαδή τις αυτοσχέδιες κινητικές δημιουργίες του πρωτοχορευτή. Προκειμένου να εκτελέσει τις φιγούρες αυτές, τα 8 από τα 16 βήματα του χορού μπορεί να γίνουν κι επιτόπου. Ο χορός διαφοροποιείται από τις ορεινές στις καμπίσιες περιοχές. Τοπικές μαρτυρίες τον φέρνουν ως κατάλοιπο του αρχαίου πολεμικού Ορσίτη ή άλλου πολεμικού χορού που παριστά τις περιπέτειες της μάχης και τις προσπάθειες κατάληψης ή άμυνας του Κάστρου (Ηρακλείου).
Ακολουθεί η κινητική ανάλυση του χορού:
Βήματα προς το κέντρο:
1) Το δεξί πόδι μ’ ένα πηδηματάκι πατάει προς το κέντρο του κύκλου.
2) Το αριστερό περνάει μπροστά από το δεξί και πατάει προς το κέντρο.
3) Το δεξί έρχεται και πατάει κοντά στη φτέρνα του αριστερού.
4) Το αριστερό πόδι πατάει προς τα εμπρός.
5) Το δεξί πόδι περνάει μπροστά από το αριστερό και πατάει προς το κέντρο.
6) Το αριστερό πόδι πατάει κοντά στη φτέρνα του δεξιού.
7) Το δεξί πόδι πατάει προς τα εμπρός.
8) Κάνουμε μια αναπήδηση πάνω στο δεξί πόδι, με ταυτόχρονη άρση του αριστερού ποδιού προς το κέντρο του κύκλου ελαφρά λυγισμένο στο γόνατο.
Βήματα προς τα πίσω:
1) Το αριστερό πόδι μ’ ένα πηδηματάκι πατάει προς τα πίσω.
2) Το δεξί πόδι πατάει πίσω από το αριστερό.
3) Το αριστερό πόδι έρχεται κα πατάει κοντά στο δεξί.
4) Το δεξί πατάει προς τα πίσω.
5) Το αριστερό πόδι πατάει πίσω από το δεξί.
6) Το δεξί πόδι έρχεται και πατάει κοντά στο αριστερό.
7) Το αριστερό πόδι πατάει προς τα πίσω.
8) Αναπήδηση στο αριστερό πόδι, με άρση του δεξιού προς το κέντρο, ελαφρά λυγισμένο στο γόνατο.
Πεντοζάλης
Ο Πεντοζάλης, ανήκει στην κατηγορία των πηδηχτών χορών και χορεύεται σ’ όλη την Κρήτη, ίσως περισσότερο στις ανατολικές επαρχίες του νησιού. Κανονικά, χορεύεται μόνο από άνδρες και γι’ αυτό τον αποκαλούν «αντρίστικο» χορό. Τον χορεύουν σε μικρές ομάδες, πιασμένοι σφιχτά από τους ώμους, με πεταχτούς διασκελισμούς και συνεχόμενες εναλλαγές. Το ύφος του θυμίζει απομεινάρια πανάρχαιας μορφής πολεμικού χορού, άποψη που ενισχύεται από την παρατήρηση ότι μέχρι πριν από λίγα χρόνια χορευόταν από άνδρες οπλισμένους. Ο γρήγορος πεντοζάλης δεν συνοδεύεται από μαντινάδες. Η προτίμηση όμω γι’ αυτόν, οδήγησε στη δημιουργία αρκετών δίστιχων που αναφέρονται στο χορό:
«Άλλο χορό δεν ’ρέγουμαι, ωσάν τον Πεντοζάλη
που πάει τρία ζάλα εμπρός και δυό γιαγέρνει πάλι.»
Ο χορός αποτελείται από οκτώ βήματα που εκτελούνται ως εξής:
1) Το αριστερό πόδι έρχεται σε προεκβολή προς το κέντρο με δύναμη στα δάχτυλα και με το γόνατο ελαφρά λυγισμένο.
2) Το δεξί πόδι λυγισμένο ελαφρά πίσω, έρχεται μπροστά και αγγίζει με την καμάρα του λίγο ψηλότερα από τη φτέρνα του αριστερού.
3) Το δεξί πόδι πατά πίσω στη θέση του, ενώ συγχρόνως το αριστερό υψώνεται ελαφρά, λυγισμένο μπροστά.
4α) Το αριστερό πόδι εκτελεί βήμα αριστερά και λίγο πίσω, με δύναμη στα δάκτυλά του που στρέφουν αριστερά.
4β) Το δεξί πόδι, βήμα αριστερά στα δάκτυλά του, στραμμένα αριστερά. Συγχρόνως το αριστερό πόδι ανασηκώνεται ελαφρά λυγισμένο πίσω. Το αριστερό πατά πάλι στη θέση του.
6α: Το δεξί βήμα δεξιά και λίγο πίσω στα δάκτυλα, που στρέφουν προς το κέντρο. 6β: Το αριστερό πόδι βήμα δεξιά στα δάκτυλά του που στρέφουν προς το κέντρο.. Συγχρόνως το δεξί πόδι ανασηκώνεται ελαφρά λυγισμένο πίσω. 7: Το δεξί πόδι πατά πάλι στη θέση του. 8: Αναπήδηση στο δεξί με άρση του αριστερού μπροστά λυγισμένου.
Το μέτωπο είναι στραμμένο αριστερά στα βήματα 4 και 5, δεξιά στα βήματα 6 και 7, ενώ προς το κέντρο κατά τη διάρκεια εκτέλεσης των υπόλοιπων βημάτων.
Συρτός
Ο πιο διαδεδομένος χορός του νησιού είναι ο χανιώτικος ή χανιώτης ή απλά συρτός. Συχνά του δίνουν διάφορους άλλους χαρακτηρισμούς όπως κισσαμίτικος, σελινιώτικος, ρεθυμνιώτικος μεσσαρίτικος κλπ εννοώντας τις ιδιόμορφες τοπικές μελωδίες, κάθε αντίστοιχης περιοχής. ο χορός είναι ήρεμος και παραλλάζει ανάλογα με τη διάθεση της συντροφιάς ή του οργανοπαίκτη. Χορεύεται σε ανοικτό κύκλο από άνδρες και γυναίκες με συχνές αντιστροφικές κινήσεις και «γυροστριψίματα». Στην Κρήτη τον λένε και χορό της αγάπης επειδή αποδίδεται με χάρη και «λεπτοφιγουράτη μελαγχολία».
1: Το αριστερό σηκώνεται λίγο και χτυπάει με τα δάχτυλα πολύ ελαφρά το έδαφος και έρχεται σε άρση μπροστά.
2: Κάνοντας κυκλική κίνηση προς τα αριστερά και κατόπιν πίσω, έρχεται το αριστερό και πατάει πίσω και δεξιά από το δεξί.
3: Το δεξί πατάει δεξιά και λίγο πίσω, κοντά στο αριστερό.
4: Το αριστερό έρχεται μπροστά από το δεξί και πατάει προς τη φορά, ενώ το δεξί σήκώνεται λίγο από το έδαφος, ελαφρά λυγισμένο. Το σώμα στρέφει λίγο δεξιά.
5: Το δεξί πατάει πίσω στη θέση του
7: Το δεξί πόδι έρχεται μπροστά από το αριστερό και πατάει προς τα αριστερά, ενώ συγχρόνως σηκώνεται από το έδαφος το αριστερό πόδι, ελαφρά λυγισμένο και στρίβουμε λίγο προς τ’ αριστερά.
8: Το αριστερό πατάει πίσω στη θέση του.
9: Το δεξί πατάει προς τη φορά με μέτωπο προς το κέντρο του κύκλου.
10: Το αριστερό πάνω από το δεξί και πατάει προς τη φορά.
11-12: Με μέτωπο προς το κέντρο του κύκλου, έρχεται το δεξί δίπλα στο αριστερό και πατάει στην προσοχή. Πριν πατήσει στο έδαφος, το δεξί πόδι μπορεί να κάνει μια μικρή κυκλική κίνηση, αφού χτυπήσει πρώτα με τα δάχτυλα του αριστερού ποδιού.
