Κάθε Μεγάλη Τετάρτη πριν την Τελετή του Νιπτήρος τελείται σε όλες τις Εκκλησίες, το Ιερό Ευχέλαιο. Πρόκειται για μια εξαιρετικά σημαντική για την Εκκλησία ακολουθία, γι’ αυτό και την έχει εντάξει στα μυστήρια της. Σήμερα το Ιερό Ευχέλαιο τελείται στις εκκλησίες, ωστόσο, πολλοί άνθρωποι καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, το κάνουν στα σπίτια τους.
Το πρωί τελούνται o Εσπερινός της Μεγάλης Πέμπτης και η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Είναι η τελευταία Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία του έτους.
Το απόγευμα γίνεται η Ακολουθία του Ευχελαίου και η τελετή του Νιπτήρος, που είναι και ο Όρθρος της Μεγάλης Πέμπτης και αναφέρεται σε τέσσερα γεγονότα: Τον Ιερό Νιπτήρα, το πλύσιμο δηλαδή των ποδιών των μαθητών από τον Χριστό, τον Μυστικό Δείπνο, την Προσευχή του Κυρίου στο Όρος των Ελαιών και την προδοσία του Ιούδα, δηλαδή την αρχή των Παθών του Χριστού.
Το βασικό τροπάριο της ημέρας, «Ότε οι ένδοξοι μαθηταί», αποδίδεται στον Ρωμανό τον Μελωδό.
Ευχέλαιο αποκαλείται από τις Χριστιανικές ομολογίες ένα από τα ιερά μυστήρια της Εκκλησίας, το οποίο θεμελιώνεται και στην Καινή Διαθήκη. Κατά τη διάρκεια του μυστηρίου, οι ιερείς διά επικλήσεως ευχών και χρίσεως με έλαιο των πιστών, τελούν ιερουργία για σωματική και ψυχική υγεία, καθώς και για άφεση αμαρτιών. Το Μυστήριο του Ευχελαίου αναγνωρίζει η Ορθόδοξη Εκκλησία, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η Εκκλησία των Αρμενίων και η Εκκλησία των Κοπτών. Οι Εκκλησίες των Διαμαρτυρομένων το έχουν απορρίψει. Ο Μαρτίνος Λούθηρος το είχε “ανεχθεί” ως «καλή παραμυθητική τελετή» για βαριά ασθενείς. Από τους Ρωμαιοκαθολικούς το μυστήριο αυτό καλείται και «έσχατο μυστήριο επί επιθανάτιας κλίνης».
Εκτός όμως των παραπάνω αναφορών στην Καινή Διαθήκη, που αποτελούν και τον πυρήνα της καθιέρωσης της τελετουργικής ανάπτυξης αυτού του Μυστηρίου, σημειώνεται ότι και από την αρχαιότητα και κατά τους αποστολικούς χρόνους υπήρχαν τα λεγόμενα “ιάματα” ή “χαρίσματα ιαμάτων” με θεραπευτική ιδιότητα, (των οποίων γίνεται λόγος στην προς Κορινθίους Α’ επιστολή, ιβ:9), τα οποία έκαναν χρήση και οι πρώτοι χριστιανοί, χωρίς όμως αυτά να έχουν σύνδεση με την τάξη των ιερέων. Έτσι γίνεται διάκριση αυτών από το μυστήριο του Ευχελαίου, όπως ορίστηκε από τους Αποστόλους και δι’ αυτών τελείται από επισκόπους και ιερείς.
Κατά τον 4ο αιώνα, υπήρχαν ήδη ειδικές ευχές για την ευλογία του ελαίου. Ομοίως και στο περίφημο “Ευχολόγιο του Σεραπίωνα”, όπου περιλαμβάνει μακρά “ευχή ελαίου νοσούντων”. Όσον αφορά επί της τελετουργίας φέρεται να καθορίστηκε από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αρσένιο (1255-1260), αν και προϋπήρχαν σχετικές διατάξεις σε άλλα Πατριαρχεία. Ιδιαίτερο λόγο περί του μυστηρίου του Ευχελαίου έχει κάνει ο Συμεών ο Θεσσαλονίκης, με τον τίτλο “Περί της ιεράς τελετής του αγίου ελαίου”.
Η ιεροτελεστία
Στη χριστιανική τελετουργική, το Ευχέλαιο αποτελεί ιδιαίτερη τελετή και είναι ένα από τα επτά μυστήρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που άλλοτε ακολουθούσε το μυστήριο της εξομολόγησης. Στη χριστιανική λειτουργική, το Ευχέλαιο αποτελεί ιδιαίτερη ακολουθία, χαρακτηριζόμενη ως «ακολουθία του ευχελαίου».
Ο όρος Ιερός Νιπτήρ στον Χριστιανισμό αναφέρεται στο πλύσιμο των ποδιών των δώδεκα Αποστόλων, από τον Ιησού Χριστό μετά τον Μυστικό Δείπνο. Αναφέρεται επίσης στο προκύψαν από αυτήν την πράξη τελετουργικό διάφορων χριστιανικών δογμάτων, που τελείται τη Μεγάλη Πέμπτη.
Η πρακτική του πλυσίματος των ποδιών υπήρχε στα έθιμα φιλοξενίας των αρχαίων πολιτισμών, ιδίως σε όσους τα σανδάλια αποτελούσαν τη συνηθέστερη μορφή υποδημάτων. Ο οικοδεσπότης παρείχε νερό στους επισκέπτες του για να πλύνουν τα πόδια τους, κάποτε και έναν υπηρέτη για να τα πλύνει, ακόμα σε κάποιες περιπτώσεις τούς τα έπλενε ο ίδιος. Το έθιμο (ή απλή συνήθεια) αναφέρεται σε αρκετές περιπτώσεις στην Παλαιά Διαθήκη (π.χ. στη Γένεσι ιη’ 4, κδ’ 32, μγ’ 24, στο Α’ Βασιλειών κε’ 41, κ.α.), καθώς και σε άλλα θρησκευτικά και ιστορικά κείμενα. Αυτό γινόταν αμέσως μετά το καλωσόρισμα.
Το Α’ Βασιλειών κε’ 41 είναι το πρώτο βιβλικό χωρίο όπου ένα τιμώμενο πρόσωπο προσφέρεται να πλύνει τα πόδια των επισκεπτών ως ένδειξη ταπεινότητας. Στο ιβ’ κεφάλαιο του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, η Μαρία της Βηθανίας αλείφει τα πόδια του Χριστού, προφανώς σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για την ανάσταση του αδελφού της Λαζάρου, προεικονίζουσα όμως την ταφή του ίδιου του Ιησού. Μεταγενέστερα, καταγράφεται το πλύσιμο των ποδιών στην πρώτη Εκκλησία, στην Α’ Επιστολή προς Τιμόθεο.
Η ακολουθία του Νιπτήρος
Κατά την διάρκεια του Εσπερινού της Μεγάλης Τετάρτης διαβάζεται η περικοπή από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, όμως το περιεχόμενο και η υμνολογία της ημέρας είναι εμπνευσμένη από την περικοπή του ευαγγελίου του Λουκά. Σύμφωνα με το ευαγγέλιο του Ιωάννη, ο Ιησούς προσκλήθηκε σε δείπνο στο σπίτι του Σίμωνος που ανήκε στην τάξη των Φαρισαίων. Επίσης στην πόλη βρισκόταν μία πόρνη, που μόλις έμαθε ότι ο Ιησούς ήρθε στην πόλη, θέλησε να μάθει σε ποιο σπίτι ήταν προκειμένου να τον συναντήσει.
Ενώ ο Ιησούς έτρωγε και συζητούσε με τους υπόλοιπους παρευρισκόμενους, μπήκε ξαφνικά στο σπίτι η γυναίκα, κρατώντας στα χέρια της αλαβάστρινο δοχείο γεμάτο με μύρο. Προχώρησε στο μέρος του Ιησού και αφού στάθηκε πίσω του, γονάτισε και άρχισε να κλαίει και να οδύρεται γοερά. Η γυναίκα άνοιξε το δοχείο και άρχισε να ρίχνει μύρο και να πλένει τα πόδια του Ιησού, ενώ ταυτόχρονα έπεφταν τα δάκρυα της, που έτρεχαν σαν ποτάμι από τα μάτια της. Αφού άδειασε το δοχείο ξέπλεξε τα μαλλιά της και σκούπισε με αυτά τα πόδια του Ιησού, ενώ τα φιλούσε αδιάκοπα.
Αμέσως ο Ιησούς γύρισε προς την γυναίκα και της είπε: «Σου συγχωρούνται οι αμαρτίες σου». Έπειτα όλοι οι παραβρισκόμενοι άρχισαν να διερωτώνται ποιος είναι αυτός που μπορεί να συγχωρέσει αμαρτίες και ο Χριστός γύρισε ξανά προς την γυναίκα και της είπε: «Η πίστη σου σε έσωσε, πήγαινε στο καλό».
Η παράδοση της Εκκλησίας χρησιμοποιεί το συγκεκριμένο περιστατικό, συγκρίνοντας τη μετάνοια της πόρνης με το ολίσθημα του Ιούδα και παραλληλίζει τις δύο ψυχικές καταστάσεις. Η πόρνη ελευθερώνεται από την αμαρτία και μετανοεί, ενώ ο Ιούδας αιχμαλωτίζεται από τη φιλαργυρία και αποχωρίζεται απ’ το Θεό.
