Τρία χρόνια κράτησε η έρευνα του δικηγόρου Χαρίδημου Α. Παπαδάκη από το χωριό Σελλιά κοντά στον Πλακιά Ρεθύμνου για τους Χαλικούτες ή Χαλικούτηδες, που ήταν Αφρικανοί σκλάβοι και οικονομικοί μετανάστες στην Κρήτη.
Ο Κος Παπαδάκης ταξίδεψε σ’ όλη την Κρήτη, πέρασε στην Τουρκία και τη Λιβύη, για να βρει στοιχεία για τους Αφρικανούς και γενικότερα για τους σκλάβους της Κρήτης.
Το εξώφυλλο του βιβλίου του «Οι Αφρικανοί στην Κρήτη, Χαλικούτες», που κυκλοφόρησε από τις Γραφικές Τέχνες Καραγιαννάκη στο Ρέθυμνο, κοσμείται από έναν Αφρικανό Κρητικό, τον Κεμάλ Τούτσμαν, που γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1922 και πέθανε στο Αϊβαλί το 2007.
Η πρώτη άφιξη Αφρικανών στην Κρήτη γίνεται το 1669 με την πτώση του Ηρακλείου απ’ τους Ενετούς. Τα σκλαβοπάζαρα γνωρίζουν άνθηση. Μαύροι σκλάβοι «εισάγονται» από την κεντρική Αφρική μέσω Καΐρου και λευκοί σκλάβοι από το Βορρά. Η μεγαλόνησος γίνεται σημείο πώλησης σκλάβων -στα Χανιά, επί της οδού Νοέλ, στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο, στο μεϊντάνι, δηλαδή την κεντρική αγορά.
Ενδιάμεσα θα υπάρξουν κι άλλες μεταφορές σκλάβων, όμως η δεύτερη μαζική μεταφορά θα γίνει κατά την περίοδο 1830-40 με την αιγυπτιοκρατία. Απελεύθεροι μαύροι που υπηρετούν στον στρατό του Μεχμέτ Αλή δημιουργούν χωριό έξω από τα τείχη των Χανίων, το Κουμ Καπί. Ομως ανά τακτά χρονικά διαστήματα Αφρικανοί οικονομικοί μετανάστες έρχονται για ένα καλύτερο μέλλον. Τα σκλαβοπάζαρα παραμένουν στην Κρήτη ως την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα.
Η λέξη «Χαλικούτης», σημειώνει ο Χ. Α. Παπαδάκης, είναι άγνωστη για πολλούς. Και σήμερα ακούγεται ελάχιστα, αλλα υποτιμητικά, σε ορισμένες περιοχές της Κρήτης, χωρίς οι περισσότεροι να γνωρίζουν τη σημασία της. Το «χαλικούτης» προέρχεται από το αφρικανικό Χαλ Ιλ Κούτι, δηλαδή «Αφησε κάτω το κιβώτιο», φράση συνηθισμένη ανάμεσα στους αφρικανούς αχθοφόρους.
Οι Αφρικανοί “Χαλικούτες” ήταν φτωχοί μεροκαματιάρηδες, εργάτες κυρίως στο λιμάνι, αχθοφόροι, ιχθυοπώλες, βοηθοί στα σφαγεία και αλλού. Μιλούσαν αραβικά και ήταν Μουσουλμάνοι. Κυκλοφορούσαν ατημέλητοι, ντυμένοι φτωχικά, συχνά ξυπόλητοι και ζούσαν σε ταπεινά δωμάτια και παράγκες, γι’ αυτό κι η λέξη “χαλικούτης” κατάντησε συνώνυμη του απεριποίητου, “του λέτσου”, σε συνδυασμό με την ακαταλαβίστικη γλώσσα που μιλούσαν αδιάκοπα.
Αξίζει να αναφέρουμε πώς γιόρταζαν την Πρωτομαγιά οι Χαλικούτες στα Χανιά. Την 1η του Μάη ξεκινούσαν από τη συνοικία Άνω – Κουμ – Καπί και πήγαιναν στην παραλία της Νέας Χώρας. Εκεί έτρωγαν, χόρευαν και τραγουδούσαν. Στο ηλιόγερμα έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής χορεύοντας. Προπορευόταν ο Αλή Κογκός, ένας πανύψηλος κοκαλιάρης Αράπης χτυπώντας ρυθμικά την τραμπούσκα του. Οι Χανιώτες, Τούρκοι και Έλληνες περίμεναν την πομπή. Όταν η πομπή έφτανε στη συνοικία του Άνω – Κουμ – Καπί, διαλυόταν ήσυχα. Την Εποχή της Κρητικής Πολιτείας η πορεία σταματούσε μπροστά στο παλάτι του πρίγκιπα. Για να τιμήσουν τον πρίγκιπα τραγουδούσαν ρυθμικά ένα τραγούδι, το οποίο ήταν δικό τους δημιούργημα.
Όμως, παρ’ όλο που έζησαν στο νησί για τρεις αιώνες, οι χαλικούτες αγνοήθηκαν από τους συγγραφείς, εκτός από περιστασιακές αναφορές, και εξαφανίστηκαν, χωρίς να γνωρίζουμε πού βρίσκονται σήμερα και αν θυμούνται κάτι από τους προγόνους τους που έζησαν στην Κρήτη».
Ο αναγνώστης μπορεί να πάρει ουσιαστικές πληροφορίες σχετικά με την εγκατάσταση των Αφρικανών στην Κρήτη, τα επαγγέλματα, την ενδυμασία, τη θρησκεία τους. Υπάρχει επίσης αναφορά στους περιηγητές της εποχής, σε λογοτέχνες.
Ο Αλή Γκογκό, η Αμπλά, ο Σαλής Χελιδωνάκης ήταν μερικοί από όσους επέλεξαν να παραμείνουν στην Κρήτη μέχρι τον θάνατό τους. Ο συγγραφέας, όμως, παρουσιάζει και μερικούς απ’ τους σημερινούς απογόνους των Αφρικανών της Κρήτης που συνάντησε στα ταξίδια του στην Τουρκία και τη Λιβύη.
